Ook voor het Europees openbaar ministerie geldt de rechtsstaat

Er is momenteel veel te doen over het EU voorstel om een Europees Openbaar Ministerie op te richten. Het plan is inzet geworden van politieke strijd tussen voor- en tegenstanders van meer of minder ‘Brussel’. Vooralsnog zou dat Europees OM zich enkel bezig gaan houden met de opsporing en vervolging van fraude met de EU-financiën, zoals met de vele subsidies die de EU verstrekt. Er wordt ook al gesproken over een uitbreiding van het mandaat tot terrorisme en andere zware misdrijven. Laten we er eens vanuit gaan dat het Europees OM er komt. Is het dan niet hoog tijd om aandacht te besteden aan de inhoud van dit voorstel? Vooral op de bescherming van de rechten van burgers valt nogal wat aan te merken. Dat is zorgwekkend. Wie gaat straks het dagelijks werk van dit Europees OM controleren?

Een Europees OM zou uniek zijn. Nu al werken EU Lidstaten intensief samen op het gebied van strafrecht. Denk bijvoorbeeld aan het Europees Aanhoudingsbevel waarmee verdachten snel door de ene aan de andere staat kunnen worden overgeleverd. Het EOM gaat nog een stap verder. Het is een supranationale instantie die, net als het nationale OM, vergaande onderzoeksmaatregelen als aanhoudingen en huiszoekingen kan bevelen. Het kan binnen de hele Unie optreden en is niet gebonden aan landsgrenzen. Je zou dus verwachten dat de Europese ministers van justitie, het Europees Parlement en de Europese Commissie in hun onderhandelingen over dit voorstel veel aandacht schenken aan de voorwaarden voor rechtmatige huiszoekingen, telefoontaps of aanhoudingen. Maar dat doen ze niet. Dat komt omdat veel lidstaten niet nóg meer bevoegdheden kwijt willen aan de EU. Iedere verdere harmonisatie van strafprocesrecht wordt fel bestreden.

Zorgen om burgerrechten worden door voorstanders van een EOM als gezeur afgedaan. Er zijn toch al mensenrechtenverdragen en een EU-Handvest? Daarnaast is het EOM gebonden aan de strafrechtelijke waarborgen die gelden binnen het land waar het zijn onderzoek uitvoert. Maar juist hier wringt de schoen: die waarborgen zijn bedacht voor strafzaken binnen dat land. In een Europese context kunnen zich problemen voordoen waar onze huidige wetgeving niet in heeft voorzien. Wat als het EOM zonder rechterlijke machtiging een woning binnenvalt in Rotterdam, maar de zaak vervolgens laat berechten in Milaan? Moet die Italiaanse rechter dan de complexe Nederlandse rechtspraak over onrechtmatige invallen kennen en toepassen? Mag men strenge wettelijke bepalingen uit de ene staat ontwijken door op afstand, stiekem, online onderzoek te doen in iemands computer? Op die manier is er altijd wel een manier om lastige, het EOM onwelgevallige regels te omzeilen. Het wetsvoorstel zwijgt over hoe ver het EOM hierin mag gaan.

Dit soort gaten in de bescherming van burgerrechten raakt niet alleen verdachten, maar alle burgers, ook getuigen, slachtoffers, of andere personen, van wie bijvoorbeeld de telefoon wordt getapt. De huidige plannen geven het EOM de vrijheid om bij zijn werkzaamheden te kiezen uit meer dan 20 uiteenlopende nationale rechtssystemen. Zo kan het gedurende het onderzoek voortdurend van spelregels wisselen, zonder dat burgers of rechters daar vat op hebben. De  democratische rechtsstaat is er om te voorkomen dat een overheid naar eigen goeddunken regels buigt of buiten toepassing laat. Ook de EU is een gemeenschap die is gebouwd op de rule of law. Daarom moeten ook bij een Europees OM burgers kunnen weten wat de spelregels zijn, en wat hun rechten en plichten inhouden. En ze moeten zich daar voor de rechter op kunnen beroepen.