Klassiekers democratische rechtsstaat #5: 60 jaar na eichmann in Jeruzalem

Op 11 april 1961 begon in Jeruzalem het strafproces tegen Adolf Eichmann. Het is nog steeds een van de bekendste en invloedrijkste strafprocessen na de Tweede Wereldoorlog. Eichmann werd ervan verdacht dat hij tijdens de oorlog de deportaties van Joden naar de vernietigingskampen in Polen had georganiseerd. Na de oorlog vluchtte hij naar Argentinië waar hij in 1960 door de Israëlische geheime dienst werd opgespoord en ontvoerd naar Israël. Daar stond hij als eerste oorlogsmisdadiger terecht op grond van het genocidebegrip uit het Genocideverdrag van 1948. Er waren al eerder strafprocessen gevoerd tegen verantwoordelijken en betrokkenen bij de genocide op het Joodse volk. Die processen waren echter niet gebaseerd op genocide als internationaal misdrijf, maar op oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de menselijkheid en nationale strafbepalingen zoals moord en vrijheidsberoving.

Het proces tegen Eichmann was allereerst geruchtmakend vanwege het spectaculaire begin ervan: de ontvoering van Eichmann door de Israëlische geheime dienst uit Argentinië. Dat was een ernstige schending van de soevereiniteit van Argentinië. Die schending werd veroordeeld door de Verenigde Naties, maar had uiteindelijk geen consequenties voor het proces in Israël. Argentinië en Israël legden hun diplomatieke geschil bij en daardoor kon Eichmann in Israël worden berecht.

Een tweede reden voor de enorme aandacht die het proces wereldwijd kreeg, was de persoon van Eichmann. De openbaar aanklager Gideon Hausner hield hem als de spil in de Holocaust verantwoordelijk voor de vernietiging van het Joodse volk in Europa. Anders dan bijvoorbeeld het proces tegen de leiders van nazi-Duitsland in Neurenberg in 1946 stond nu de Holocaust als misdaad centraal in een strafproces waarover wereldwijd werd bericht in de media. Er werden filmopnamen van het proces gemaakt die in verschillende landen op televisie en in bioscopen werden vertoond.

Op bepaalde verslaggevers had het proces een ontnuchterend effect. Zo schreven Abel Herzberg en Harry Mulisch in de Volkskrant en Elsevier dat Eichmann een banale man was die dacht met de platte pet en verslaafd was aan bevelen. De filosofe Hannah Arendt bundelde haar procesverslagen uit The New Yorker in haar boek Eichmann in Jerusalem dat als ondertitel had: A report on the banality of evil. Deze reporters omschreven Eichmann als een gezagsgetrouw burger die niet tot zelfstandig nadenken in staat was en niet meer deed dan bevelen van zijn meerderen uitvoeren.

Het beeld van Eichmann als gezagsgetrouw burger is inmiddels grondig ontkracht door David Cesarani en Bettina Stangneth die in hun biografieën van Eichmann zijn fanatieke antisemitisme beschreven. Dat Eichmann niet alleen een gehoorzaam ambtenaar was, maar ook een overtuigd nazi, bleek ook al uit het vonnis van de Rechtbank Jeruzalem. Daarin kwam de rechtbank tot het oordeel dat Eichmann zelf de intentie had om het Joodse volk te vernietigen en die intentie berustte op zijn eigen politieke overtuiging als nationaalsocialist.

Het vonnis laat zien dat de Holocaust niet alleen het werk was van gezagsgetrouwe bureaucraten, maar ook van daders die op grond van een racistische ideologie bereid waren een etnische minderheid uit te roeien. Veel meer dan een waarschuwing tegen bureaucratische gehoorzaamheid is het vonnis een aanklacht tegen de racistische ideologie waarin Eichmann volledig geloofde en het ideologische fanatisme waarmee hij de deportaties van honderdduizenden slachtoffers naar de gaskamers van de vernietigingskampen organiseerde. De misdaden van Eichmann hebben nog steeds een bijna onvoorstelbare gruwelijkheid die verloren dreigt te gaan wanneer Eichmann uitsluitend wordt afgebeeld als het toonbeeld van een gehoorzaam ambtenaar. Dergelijke gruwelijkheden zijn slechts mogelijk wanneer de daders in een totalitaire ideologie geloven die de volledige ontmenselijking van de slachtoffers rechtvaardigt.

Het proces tegen Eichmann maakte vooral indruk omdat voor het eerst de overlevenden van de Holocaust zelf uitgebreid aan het woord kwamen om te getuigen van de extreme misdaden die tegen hen waren gepleegd. Hannah Arendt protesteerde tegen deze getuigenverklaringen omdat zij niets konden toevoegen aan het bewijs van betrokkenheid van Eichmann bij de genocide. Formeel had zij gelijk, maar het argument van de aanklager om de getuigen te horen was dat Eichmann aan het begin van het proces tot vijftien keer toe verklaarde dat hij ‘nicht schuldig im Sinne der Anklage’ was. Daardoor was de aanklager genoodzaakt om op de zitting in Jeruzalem het bewijs te leveren dat de genocide op de Joden daadwerkelijk had plaatsgevonden. Dat betwistte Eichmann ook niet, maar wel ontkende hij dat hij zelf de intentie had om het Joodse volk te vernietigen. Strikt genomen had de aanklager daarom kunnen volstaan met het bewijs van die intentie op grond van de verklaringen van getuigen die Eichmann persoonlijk hadden meegemaakt. De aanklager riep echter meer dan honderd getuigen op die over de gruwelijkheden vertelden die zij tijdens de Holocaust hadden meegemaakt.

Een indrukwekkend voorbeeld is de getuigenverklaring van Leon Weliczker Wells (Session 22 en 23 van het proces), de enige overlevende van een Joodse familie van 76 personen in het Poolse Lvov (tegenwoordig Lviv in Oekraïne). Hij vertelde in Jeruzalem over zijn gedwongen betrokkenheid bij Sonderaktion 1005, de poging van de nazi’s om alle bewijzen van hun moordpartijen te vernietigen, niet alleen de lijken in massagraven, maar ook de lichamen van pas geëxecuteerden, waarvan sommigen de executie hadden overleefd en levend op brandstapels werden gegooid. Wells had zelf moeten worden gedood tijdens een massa-executie, maar wist te ontsnappen. Later werd hij opnieuw gearresteerd en gedwongen om mee te werken aan de vernietiging van de bewijzen van de executies. En opnieuw wist Wells aan de dood te ontkomen door te ontsnappen. Wells schreef het boek The Death Brigade (ook verschenen onder de titel The Janowska Road: Survival in a Nazi Death Camp) over zijn gruwelijke ervaringen die een van de vele verhalen waren tijdens het proces in Jeruzalem. Door die verhalen werd de wereld doordrongen van het feit dat de nazi’s ook echt hebben geprobeerd het Joodse volk volledig uit te roeien op grond van een racistische ideologie.

Wells verklaarde in Jeruzalem dat hij de vernietigingskampen van de nazi’s wilde overleven om te kunnen getuigen van de exreme misdaden van de nazi’s tegen de Joden en dat deed hij in Jeruzalem en in zijn boek, net als Primo Levi die met die motivatie Auschwitz overleefde en Is dit een mens? schreef over zijn ervaringen. Arnon Grunberg publiceerde vorig jaar een indrukwekkend boek onder de titel Bij ons in Auschwitz met getuigenissen die onze herinneringen aan de misdaden van de nazi’s levend moeten houden.

Zo kan ook het boek van Arendt over het proces in Jeruzalem worden gelezen. Zij schreef over Eichmann dat hij niet in staat was om te beseffen welke misdaden hij beging en die typering van Eichmann is zeer omstreden. Wat echter niet omstreden is, is de oproep van Arendt in haar boek om zelf te denken en te oordelen over het kwaad van de nazi’s en ook naar die oordelen te handelen. Haar algemene boodschap dat wij tot denken en oordelen verplicht zijn, is veel belangrijker dan haar oordeel over de onnadenkendheid van Eichmann en zijn onvermogen om te oordelen en te handelen.

We moeten daarom het vonnis van de Rechtbank Jeruzalem en de verslagen van de getuigenissen lezen en daarover ons eigen oordeel vormen. Op die manier kunnen wij voorkomen dat de gruwelijke ontsporing zich kan herhalen van een politieke ideologie die bepaalde personen de juridisch status van menselijke gelijkwaardigheid ontzegt.