Klassiekers democratische rechtsstaat #7: Locke en lockdown in Amsterdam

‘Waar geen recht is, is geen vrijheid’ schreef de Engelse filosoof John Locke (1632-1704) in zijn klassieke verhandeling over de rechtsstaat Two Treatises on Civil Government (II, vi, 57). ‘Vrijheid’ is immers niet: alles doen wat je wil. Het gaat om de gelijke vrijheid van alle burgers. Je individuele vrijheid wordt dus begrensd door de vrijheidsrechten van je medeburgers, anders is iedereen speelbal van andermans willekeur. De staat heeft tot doel ieders vrijheden te beschermen tegen inbreuken door anderen. En ook tegen willekeur van de overheid zelf: de staat is er niet om de vrijheid van het individu in te perken, maar juist om die te vergroten.

Geen vrijheid zonder recht, concludeert Locke: vrijheid is het vermogen om binnen de grenzen van de rechtsstaat te beschikken over jezelf, over je leven, lichaam en eigendommen. Dit impliceert een brede opvatting van de rechtsstaat: de overheid moet zich niet alleen houden aan haar eigen regels; die regels moeten bovendien in dienst staan van de vrijheid van de burgers. Vandaar dat de klassieke grondrechten en machtenscheiding cruciaal zijn voor de liberale constitutie.

Locke concipieerde zijn Verhandelingen rond 1685, toen hij als politiek vluchteling was ondergedoken op de Amsterdamse Keizersgracht vlak bij de Westerkerk (1631). Waarschijnlijk ging Locke liever naar de schuilkerk Vrijburg (1630) van zijn tolerante remonstrantse geestverwanten, een eindje verder op de Keizersgracht. Onder invloed van zijn vrijzinnige Hollandse vrienden schreef Locke toen ook een andere klassieker, A Letter Concerning Toleration. Locke’s pleidooi voor liberale verdraagzaamheid sloot aan bij de Erasmiaanse traditie waarmee de Nederlandse republiek zich in onze ‘Gouden Eeuw’ onderscheidde van de absolute monarchieën in de omringende Europese landen. Verlichte geesten als Locke, Descartes en Bayle zochten hier hun toevlucht om hun gedachten vrijelijk te ontwikkelen. Maar de Hollandse tolerantie was eerder pragmatisch dan principieel, en moest steeds worden bevochten op het intolerante calvinisme. Adriaan Koerbagh stierf in 1669 in het Amsterdamse Rasphuis, veroordeeld wegens blasfemische publicaties. Nederland had ook geen moeite zijn nationale vrijheidsstrijd te combineren met slavernij in de koloniën. In Locke’s tijd was een liberale rechtsstaat een utopie. Hij was dan ook op zijn hoede. Locke leefde in Amsterdam onder de schuilnaam dr. Van der Linden en publiceerde zijn beide meesterwerken anoniem in 1689.

Ik treed dagelijks in Locke’s voetstappen, want ik woon op de Leliegracht om de hoek van zijn onderduikadres. Als je de auto’s wegdenkt is dit deel van Amsterdam niet veel veranderd. Maar staatsrechtelijk zijn de veranderingen sinds 1685 revolutionair. Ik beschreef de historische ontwikkelingen die uitmondden in onze democratische rechtsstaat in een brief aan John Locke getiteld Kunnen we leren van de geschiedenis?, als reactie op zijn Brief over tolerantie (zie mijn boek Tolerance: Experiments with Freedom in the Netherlands (Springer 2018)).

In 1688 maakte Locke van dichtbij de Glorieuze Revolutie mee: de Nederlandse stadhouder Willem III nam na een invasie de Engelse kroon over van James II. In 1689 zeilde Locke terug naar zijn vaderland op het schip van Willems vrouw Mary Stuart. Sindsdien is Engeland een constitutionele monarchie volgens het model van Locke’s Treatises. In de volgende eeuw leidden de Amerikaanse Revolutie (1776) en de Franse Revolutie (1789) tot verdere liberalisering. In 1848 werd onze koning Willem II onder druk van revoluties elders in Europa in één nacht liberaal.

Eigentijdse liberale filosofen als John Rawls hebben Locke’s ideaal van de liberale rechtsstaat aangevuld met politieke participatierechten en sociale rechten. Deze rechten volgen logisch uit Locke’s uitgangspunt van individuele autonomie, maar hij wees ze af onder invloed van de vooroordelen die in zijn tijd gangbaar waren – Locke en Grotius stonden in navolging van het Romeinse recht zelfs slavernij toe. De utopie van de democratische rechts- en verzorgingsstaat is in de loop van de twintigste eeuw met vallen en opstaan en veel strijd verwerkelijkt. Onze samenleving is verre van volmaakt, maar in vergelijking met vroeger tijden zijn de huidige vrijheid, sociale rechten en welvaart verbazingwekkende verworvenheden.

De coronacrisis zorgt nu voor een terugslag. Maar de moderne medische wetenschap heeft binnen een jaar effectieve vaccins ontwikkeld, waardoor het covid virus veel minder ernstige gevolgen heeft dan pestepidemieën in vroeger eeuwen. Zelfs in het crisisjaar 2020 voelde 86,8% van de Nederlanders zich gelukkig; 84,8% was tevreden met haar leven qua opleidingskansen, werk, reistijd, dagelijkse bezigheden, lichamelijke en geestelijke gezondheid, gewicht, financiële situatie, woning, woonomgeving, sociale leven en vrije tijd (https://www.cbs.nl/nl-nl/cijfers/detail/82634NED).

Maar wordt onze rechtsstaat niet ondermijnd door de lockdown die onze vrijheidsrechten radicaal inperkt? Doet de avondklok niet verdacht veel denken aan de spertijd van het naziregime tijdens de Duitse bezetting? Critici waarschuwen inderdaad voor een dictatoriale overheid. Vrijheidsstrijders demonstreren op het Amsterdamse Museumplein met leuzen als: Onze vrijheid wordt ontnomen! Stop de vacci-nazis! De overheid heeft schijt aan onze vrijheid! Behoud je vrijheid, nee tegen de spoedwet! Stop de lockdown! Avondklok = dictatuur! Vrijheid, geen dictatuur! Hebben ze gelijk?

Nou nee. Zoals Locke zei is het recht op vrijheid niet absoluut: je moet de gelijke rechten van je medeburgers respecteren, in dit geval hun recht op leven en gezondheid. Bij een pandemie zijn proportionele inbreuken op de burgerlijke vrijheden gerechtvaardigd. Ook in dit geval werkt de rechtsstaat verre van volmaakt, maar dat geldt voor het hele menselijke leven. Je kunt twijfelen over de proportionaliteit van een aantal maatregelen of over de effectiviteit van mondkapjes. De coronawet kwam rijkelijk laat tot stand. De invoering van de avondklok verdiende geen juridische schoonheidsprijs. Maar de overheid moet improviseren in een onoverzichtelijke noodtoestand en blijkt in staat tot zelfcorrectie: de vereiste wettelijke basis kwam er alsnog.

Bovendien zijn alle vrijheidsbeperkingen ten behoeve van de volksgezondheid begrensd in tijd en werking. De regering probeert niet de avondklok heimelijk uit te breiden en bestendigen voor andere beleidsdoeleinden zoals criminaliteitsbestrijding of verkeersveiligheid.De vrijheid van betoging en meningsuiting is volledig intact. De voormalige schuilkerk Vrijburg huisvest nu het debatcentrum De Rode Hoed: dat is tijdelijk gesloten, maar alleen om besmettingen tegen te gaan, niet om het debat te smoren. Iedereen kan straffeloos onwaarheden en complottheorieën verspreiden. Die bestrijd je niet door een verbod, maar door een openbaar debat.

De geschiedenis is niet onomkeerbaar, democratie en rechtsstaat zijn kwetsbaar, dus blijf alert. Denk aan elektronische bedreigingen van het privéleven en aan vreemdelingenvrees en racisme jegens immigranten. Maar Nederland is vooralsnog ver verwijderd van het totalitarisme in China. Vanuit Locke’s historisch perspectief gezien kunnen Nederlanders zich, ondanks de lockdown, gelukkig prijzen met hun rechtsstaat.