Bang voor de ingewikkelde en onbegrijpelijke overheid. Wat missen we in Nederland door onwetendheid over de formulierenfobie?

Hoewel het hebben van angst voor de overheid de laatste tijd vaker genoemd wordt, is het opmerkelijk dat in Nederland nog niet veel bekend is over de formulierenfobie. In andere landen is dat wel het geval. Ligt het aan de Nederlander? De onverschrokken assertieve papiervreter die dol is op het invullen van formulieren en ontvangen van formele brieven van de overheid? Ligt het aan de Nederlandse overheid? Is het invullen van formulieren en het doen van aanvragen zo simpel of zijn de gevolgen van het verkeerd invullen zo makkelijk te herstellen dat niemand er bang voor hoeft te zijn? Of speelt hier iets anders, namelijk dat we in Nederland niet weten dat dit fenomeen bestaat ondanks dat het mensen weerhoudt om gebruik te maken van hun aanspraken of te voldoen aan hun wettelijke verplichtingen?

De ‘Phobie Administrative’ in Frankrijk

In Frankijk kent men al tien jaar de Phobie Administrative. Ik ontdekte deze fobie tijdens het kijken van de Franse Netflix serie ‘Dix Pour Cent’. Hierin speelt actrice Audry Fleurot zichzelf. Ze had een geschil met de belastingdienst en deed een dringend beroep op haar manager om dit voor haar te regelen. Haar reden? Ze leed aan de ‘Phobie Administrative’. Ik voelde meteen een diepe zielsverwantschap: dit heb ik soms ook.

De Phobie Administrative is gemunt door een minister in problemen. Deze Thomas Thévenoud moest na negen dagen opstappen. Toen kwam aan het licht dat hij al een paar jaar geen aangiften inkomstenbelasting had gedaan en nog serieuze fiscale boetes moest betalen. Ter verdediging zei Thévenoud dat hij niet bewust fraude had willen plegen. Hij leed aan een Phobie Administrative. Dit leidde destijds tot grote hilariteit.

Net zoals in Nederland de uitdrukking ‘ergens geen actieve herinnering aan hebben’ populair is geworden, is dat in Frankrijk het geval met de Phobie Administrative. Maar er is nog iets veel interessanter gebeurd. Het is in Frankrijk inmiddels een algemeen bekende fobie met bijbehorende psychologische beschrijvingen en behandelingen. Bovendien is de Franse overheid bezig met het ‘overwinnen’ van de fobie. Het interdepartementale directoraat ‘De la transformation et de la function publique’, maakte een handreiking met de optimistische titel ‘Het overwinnen van de Phobie Administrative dankzij gedragswetenschappen’.

Anders dan die titel suggereert, zijn het niet de bovenmatig angstige Fransen die overwonnen moeten worden, maar moet de overheid veranderen. Het doel is tweeledig; verminderen van de administratieve complexiteit en het herstellen van een vertrouwensrelatie.

Wat is de Phobie Administrative?

De Phobie Administrative wordt omschreven als een ziekelijke angst voor een situatie, voor een uitvoering van acties, die vaak verandert in radicale en zelfs verlammende angst. De angst komt vooral tot uiting in uitstelgedrag: mensen stellen de verplichtingen of taken die zij moeten vervullen uit. Dit gedrag is soms extreem en kan het persoonlijke, professionele of sociale leven van de persoon in gevaar brengen. Psychologen stellen dat de fobie leidt tot openstaande rekeningen en lichamelijke gevolgen heeft zoals slapeloosheid, gebrek aan eetlust en buikpijn.

Volgens onderzoek maakt een derde van de Fransen zich zorgen over hun papierwerk. Opvallend is dat vooral jongeren zeggen te lijden aan de Phobie Administrative (49% van de 18-34-jarigen).

Andere landen

Ook psychologen in de Verenigde Staten beschrijven deze angst. Het wordt de Fear of Bureaucracy genoemd en is vermeld in ‘The Encyclopedia of Phobias, Fears, and Anxieties’. Deze fobie wordt omschreven als resultaat van een individu dat ondergeschikt wordt gemaakt aan een organisatie of overheid en daarbij haar gevoel voor autonomie kwijtraakt. Er wordt dan ook gesteld dat de angst niet zozeer iets zegt over het individu, maar een logisch gevolg is van hoe de overheid haar burgers behandelt. Ook in de landen waar geen dictatuur is, kan de overheid onvoorspelbaar en hard zijn, zodat bij mensen het zweet uitbreekt bij het invullen van een formulier.

In Duitsland lijkt het fenomeen ook minder op het individu te zijn gericht en meer op de overheid. Onder de term Angst für Bürokratie, zijn artikelen te vinden waarin beschreven wordt dat mensen contact met de overheid vermijden vanwege deze angst. Net als Frankrijk streeft Duitsland een grote versimpeling na. Inmiddels is de vierde ‘Bürokratieentlastungsgesetz’ van kracht. Het doel hiervan is om het leven van de inwoners te verlichten en de economie te versterken.

De Nederlandse overheid

In Nederland wordt sinds het rapport van de WRR ‘Weten is nog geen doen’ ook wel nagedacht over wat er van een burger gevraagd mag worden. Vooral het besef dat mensen in een stressvolle situatie hun gebruikelijke intelligentie niet meer kunnen aanroepen, vond veel weerklank. Het woord ‘doenvermogen’ is overal. Ondanks dat de WRR benadrukt dat mensen niet alleen de wet moeten kennen maar ook ‘kunnen’, lijkt vooral de boodschap te resoneren dat mensen te trainen zijn of sommige burgers apart behandeld moeten worden. Dit blijkt ook uit het rapport van de Staatscommissie Rechtstaat. De angst voor de overheid wordt weliswaar expliciet genoemd, maar het wordt gekoppeld aan mensen in een kwetsbare positie en mensen die afhankelijk zijn van de overheid.

De charme van het erkennen van de formulierenfobie, is dat het ons de kans geeft te zien dat het zich veel breder uitstrekt in de samenleving. Iedereen kan angst hebben (ontwikkeld) voor de overheid. Ook mensen en ondernemers die aan hun verplichtingen willen voldoen, zoals het doen van aangifte IB of de ZZP’er die elk kwartaal de BTW moeten afdragen. En ook in Nederland is denkbaar dat de overheid de veroorzaker is van de angst. Denk aan de berg formulieren nodig voor het aanvragen van mantelzorg, de mensen met een beperking die kostbare energie kwijtraken aan het keer op keer invullen van formulieren en ouders die elk jaar opnieuw moeten invullen dat hun kind een aandoening heeft die nooit meer overgaat.

Conclusie

Ik denk niet dat Nederlanders immuun zijn voor angsten, frustratie of weerzin die Fransen, Amerikanen of Duitsers wel hebben. Er is ook geen aanleiding om te veronderstellen dat de Nederlandse overheid de zaken zoveel begrijpelijker en soepeler aanpakt dan andere landen. Daarom zou het goed zijn als de formulierenfobie wordt gezien als reëel fenomeen waarbij het aan de overheid is om dit weg te nemen. Niet door het ‘verbeteren’ van mensen, maar door het verbeteren van de processen. Door op deze manier te denken, zou de eindeloze eilandenbureaucratie misschien beteugeld kunnen worden.

En voor wie denkt dat het allemaal wel meevalt heb ik een opdracht. Zoek uit hoe iemand met een elektrische lease-auto, een rolstoel en een gehandicaptenparkeerkaart, die morgen voor het werk naar een stad moet zoals Rotterdam, Den Haag of Amsterdam zonder risico op een boete (naheffing) kan parkeren en laden. Sterkte.