Bevordering van de internationale rechtsorde: hoe nu verder met artikel 90 Grondwet na de Amerikaanse verkiezingen?

Er is de afgelopen dagen al veel over geschreven; de internationale rechtsorde gebaseerd op gedeelde waarden, internationale afspraken en dialoog, ligt in diggelen. De “United Nations” zijn niet langer meer “united”, de Europese Unie raakt steeds meer verdeeld, waarbij Brexit geen incident was maar eerder het startschot van een verdere ontrafeling van het sterkste regionale samenwerkingsverband ter wereld . Een nieuwe, multipolaire wereld breekt aan waarin het ieder voor zich is met toenemende spanningen tussen en binnen rivaliserende blokken, zoals ook de recent gepubliceerde defensie nota beaamt.

Hoe moet het nu verder met artikel 90 van de Grondwet, waarin de Nederlandse regering zichzelf de opdracht geeft om de internationale rechtsorde te bevorderen?

Het probleem doet zich al voor bij het begrip “internationale rechtsorde”. Wiens internationale orde hebben we het nog over? De internationale gemeenschap is gefragmenteerd in minstens vier kampen:1) het Westerse blok met de VS in een leidende en bepalende rol; 2) het “Oosterse blok” met daarin Rusland en China als bondgenoten, maar ook internationale paria’s als Iran en Noord-Korea; 3) het blok van de beweging van niet-gebonden landen, waaronder bevolkingsrijke landen als India, Indonesië, Nigeria, Brazilië en Zuid-Afrika; en tenslotte 4) het mondiale stelsel van de VN, de Bretton Woods instituties, de wereld handelsorganisatie enz. Internationale afspraken zullen steeds vaker binnen deze blokken tot stand komen, in plaats van tussen de blokken. Het moge duidelijk zijn dat Nederland altijd zal blijven behoren tot het Westerse blok, en dus min of meer de Amerikanen zal moeten volgen, wat bij oplopende spanningen betekent een verdere verwijdering van de andere blokken. In Afrika hebben ze dat al begrepen, getuige de uitzetting van de Fransen in grote delen van Centraal- en West Afrika. Veel keuze is er dus niet, zoals oud-President George Bush al zei tijdens de (illegale) invasie van Irak: “als je niet met ons bent, dan ben je tegen ons”. Dat gaan we merken als de VS in conflict komt met China.

Het tweede probleem is dat de rechtsorde altijd meer normatief dan reëel is geweest, zoals bleek tijdens de talloze conflicten na de Tweede Wereldoorlog in wat we nu de “Global South” noemen. De kern van de VN, zeg maar gerust zijn “raison d’être”, is vastgelegd in Hoofdstuk VII van het VN-Handvest waar het optreden met betrekking tot bedreiging of verbreking van de vrede en daden van agressie is geregeld. Het is schrijnend om te zien dat niet alleen bij de lidstaten maar ook in de Veiligheidsraad geen overeenstemming is te krijgen over de Russische inval in Oekraïne, een evident geval van militaire agressie tegen een soeverein land dat geen enkele provocatie bood. Gaza is ook zo’n splijtzwam gebleken. Met andere woorden: de norm bestaat niet meer.

Voor Europa vormde de tweeluik van de NAVO en de EU, driekwart eeuw lang een mantra, waardoor wij niet meer hoefden na te denken over geostrategische vraagstukken. Gewoon doen wat je verteld wordt en het komt goed. Nu overal nationalistische, anti-EU, rechtse regeringen de kop opsteken en Trump de wederzijdse veiligheidsgarantie conditioneel heeft gemaakt, dreigen beide samenwerkingsverbanden in een doodstrijd verwikkeld te raken. Omdat we nog op de automatische piloot staan, zullen de reacties en inspanningen van de West-Europeanen gericht zijn op het behouden van deze structuren, waar wij zowel onze veiligheid als onze welvaart aan te danken hebben. Dit verzet zou wel eens neer kunnen komen op een zinloze verspilling van schaarse middelen, niet meer dan uitstel van executie. Een pijnlijk en deprimerend proces, maar erger nog: het ontneemt de blik op tijdige bijsturing van ons buitenlands beleid en op het ontwikkelen van alternatieven. Regeren is immers vooruitzien. Nederland zou niet langer meer moeten vasthouden aan de oude orde, maar anticiperen en reageren op de nieuwe (wan)orde.

Een paar gedachten:

– We kunnen niet langer “offence” spelen (het spel bepalen), maar alleen nog maar “defence” (behouden wat je hebt) nu de democratieën in de wereld de minderheid beginnen te worden, een trend waar Freedom House al jaren over bericht. Vergeet die 17 Sustainable Development Goals nu maar, die in 2015 zijn afgesproken om extreme armoede tegen 2030 uit te bannen, want we hebben noch de middelen noch de invloed om dat nog voor elkaar te krijgen. Zo ook vergaande klimaatakkoorden, waaraan het Westen zich sowieso nooit heeft gehouden, zie de nog altijd groeiende CO2 uitstoot en de tekort schietende bijdragen aan de klimaat fondsen voor de ergste slachtoffers (vooral in de tropische gebieden). Internationale migratie? De vluchtelingenverdragen zijn eigenlijk al opgezegd, evenals het vrij verkeer van personen (Schengen). Fort Europa is een realiteit. De progressieve ontwikkeling van het internationaal recht is in feite tot stilstand gekomen en krijgt pas weer een doorstart nadat we ons hebben uitgeput in een (mogelijk) mondiaal conflict. Laten we op zijn minst onze internationale verantwoordelijkheid nemen langs de lijnen van nood- en humanitaire hulp waar steeds meer behoefte aan is, o.a. door klimaatverandering. Helpen van mensen in nood snapt zelfs de ergste complot theoreticus nog wel. Meer zit er niet (meer) in.

– Het bevorderen van multilaterale samenwerking via instituties wordt ook niets meer. Allemaal peperdure, papieren tijgers. De onmacht van het Internationaal Strafhof zou een les moeten zijn. Het nieuwe  internationale anti-corruptie hof wordt ook zo’n  dood geboren kindje. Niemand zal het serieus nemen. Autocraten laten zich weinig gelegen liggen aan de rechtsstaat, laat staan internationale afspraken. “Might is right” Bovendien is bekend dat autocratie en grootschalige corruptie twee handen op een buik zijn. Kijk maar eens naar de talrijke en grootschalige schandalen die het internationale netwerk van onderzoeksjournalisten ICIJ heeft bloot gelegd (www.icij.org).

– Zoek in plaats daarvan naar internationale samenwerking met “coalitions of the willing”, bilateraal of in kleinere groepen, waar de gedeelde belangen erg sterk zijn, zó sterk dat ze een navelstaarderig, xenofoob, nationalistisch rechts regime ook kunnen overleven, wanneer die aan de macht komen. Schrik niet terug voor cynische koehandel, het maken van deals, zolang maar helder is welk Nederlands belang hiermee gediend is. Rechtse politici houden nogal van wapentuig. Zet in op samenwerking met andere landen op het gebied van R&D en ontwikkeling en financiering van nieuwe wapens. In de huidige tijd vindt zoiets zelfs instemming van links tot rechts in het politieke spectrum.

– Geen woorden maar daden. Lange tijd dachten we dat het “in gesprek blijven” het toppunt van geduldige, respectvolle diplomatie was. Stond ook best wel sjiek in al die bubbels in Brussel, Genève of New York. Autocraten houden echter van daden en stellen iedereen voor voldongen feiten. Wees dus extreem wantrouwig. Mocht het in de Oekraine tot een wapenstilstand komen langs de huidige frontlijn, zorg er dan voor dat je met tot de tanden gewapende troepen die bestandslijn handhaaft, net zoals tussen Noord- en Zuid-Korea, anders denderen Russische tanks voor je het weet door de straten van Kyiv.

– Tenslotte. Eendracht maakt macht. Buitenlands beleid is vaak niet meer dan een verlengstuk van binnenlandse omstandigheden, dus zorg dat het buitenlands- en veiligheidsbeleid ondersteund wordt door brede lagen van de bevolking. Zo’n 74% van de Nederlanders heeft bij de laatste verkiezingen niet op de PVV gestemd. Wat is hun gemene deler en waar liggen hun grootste zorgen?  Autocraten kenmerken zich door diepgewortelde ideologieën als” America First” of “eigen volk eerst” en staan niet bekend om hun empathie of begrip voor de situatie in andere landen. Wees dus expliciet. Waar staan we voor en waar vechten we desnoods voor? Bijdragen aan ”ontwikkeling” of “vrede en veiligheid” zoals vaag geformuleerd wordt in talloze beleidsnota’s, is niet meer voldoende. Doet de humanitaire ramp in Soedan er nu wel of niet toe? Lage of hoge prioriteit en zo ja, wat doen we daar dan aan?  Het Nederlandse nationale belang moet zeer helder worden uitgelegd aan vriend en vijand. Laat je niet door binnenlandse of buitenlandse krachten uit elkaar spelen. Iedere politicus die olie op het vuur gooit, konkelt met onze vijanden en nog meer haat en verdeeldheid zaait is een mogelijke landverrader, moet worden geïsoleerd en goed in de gaten gehouden door de BVD. Een strijdbare democratie dus.

Artikel 90 dan maar schrappen? Ach, laat maar staan, om ons eraan te herinneren dat er ooit zoiets was als een internationale rechtsorde.