Big Tech en recht: de start van een onderzoekscommunity

Een handvol technologiebedrijven, waaronder Amazon, Meta, Microsoft, Apple en Alphabet (Google), is in korte tijd uitgegroeid tot een ongekende concentratie van macht. Van de prijs die consumenten betalen voor hun digitale producten, de soorten diensten die beschikbaar zijn, de gangbare vormen van communicatie, werkmethoden, de organisatie van zorg en onderwijs, de werking van de financiële sector, de slagingskansen voor ondernemers, het functioneren van politieke instituties, tot de ideeën die het maatschappelijke debat domineren, wat mensen doen met hun vrije tijd en wat doorgaat voor waar – het zijn aangelegenheden die in toenemende mate worden beïnvloed of zelfs eenzijdig worden bepaald vanuit Silicon Valley en Seattle.

Enerzijds lijken de Big Tech-machtsconcentraties voordelen met zich te brengen, zoals meer welvaart en mogelijkheden op het internet. Anderzijds vormt Big Tech een steeds grotere bedreiging voor publieke belangen. Zo wordt steeds duidelijker dat de allergrootste techondernemingen innovatie uiteindelijk eerder remmen dan bevorderen, dat hun activiteiten een veel grotere impact op milieu en klimaat hebben dan hun vooruitstrevende imago doet vermoeden, dat zij voor veel van hun werknemers geen prettige werkgevers zijn, dat zij bij lange na niet hun fair share aan belasting betalen waardoor sociale voorzieningen verder onder druk komen te staan, dat zij de vrije mededinging in de digitaliserende economie beperken, dat zij de integriteit van democratische processen en de kwaliteit van het maatschappelijke debat ernstig aantasten en dat zij, last but not least, zeer weinig respect hebben voor de privacy van burgers, ondanks reeksen van nobele beloftes op dat terrein.

De vraag rijst hoe het recht tegenwicht kan bieden aan de machtspositie van Big Techbedrijven. Daarvoor is het zinvol om terug te kijken: hoe zijn wij eigenlijk in deze situatie verzeild geraakt? Hoe heeft Big Tech zich zo’n machtspositie kunnen verwerven en welke rol heeft het huidige recht daarbij gespeeld? Mede op basis daarvan kunnen we vooruit kijken: hoe kunnen de wetgever, het bestuur, de rechter en ook maatschappelijke actoren ervoor zorgen dat grote techbedrijven niet nóg machtiger worden? Hoe kunnen publieke belangen worden geborgd in een tijd waarin Big Tech steeds grotere delen van de maatschappij domineert? Deze vragen kunnen vanuit verschillende juridische disciplines worden beantwoord. Te denken valt aan het ondernemingsrecht, het mededingingsrecht, het staats- en bestuursrecht, het consumentenrecht, het arbeidsrecht en het belastingrecht.

In dit licht leek het ons nuttig om een Big Tech-onderzoekscommunity op te richten. Op maandag 16 januari 2023 hielden wij onze eerste bijeenkomst in de vorm van een rondetafel in het studiecentrum van de Open Universiteit in Utrecht. Prominente Big Tech-onderzoekers Anna Berlee (OU), Anna Gerbrandy (UU), Vanessa Mak (UL), Sofia Ranchordas (UvT), Arno Lodder (VU) en Johan Wolswinkel (UvT) hielden een zogenaamde Bullet Talk met daarin hun belangrijkste inzichten in en onderzoeksvragen over Big Tech. Joris van Laarhoven (TU), Gitta Veldt (UL), Femke Schemkes (TUE), Hilde Smolenaers (OU), Martien Schaub (EUR) en Jasper van den Boom (UvT) reageerden daarop, gevolgd door een levendige discussie tussen alle aanwezigen. Wij zien de bijeenkomst als een startpunt voor nog veel meer juridische en multidisciplinaire onderzoeksactiviteiten rondom Big Tech. Big Tech is immers één van de grootste vraagstukken van onze tijd.

Een eerste resultaat van de Rondetafel Big Tech en Recht is de Blogserie die maandag 20 maart op dit medium verschijnt. In deze blogserie zet een aantal deelnemers aan de rondetafel hun argumenten nog eens uiteen, zodat eenieder zich daardoor kan laten inspireren. Zie de blogs als een onderzoeksagenda, een teaser, zeker niet als het laatste woord. Ons uiteindelijke doel is om onderzoekers en beleidsmakers uit verschillende disciplines bij elkaar te brengen om overzicht te krijgen van wat op het gebied van Big Techonderzoek loopt en inspiratie op te doen door kennis te nemen van elkaars ideeën. Hoe zorgen wij ervoor dat de democratische rechtsstaat Big Tech overleeft? Dat is onze ultieme onderzoeksvraag en motivatie.