Blog coalitieakkoord #13: Aanpak ondermijning, oude wijn in oude zakken?

Het kabinet Rutte-4 komt in het coalitieakkoord met een scala aan maatregelen om ondermijning aan te pakken. Tot zover goed nieuws. Maar bij nadere bestudering van met name hoofdstuk 3 van het akkoord (Veiligheid en sterke samenleving) is het de vraag wat voor impact dit nu echt gaat hebben.

Onder het kopje ‘Ondermijning’ begint het akkoord met de uitspraak ‘Ondermijnende criminaliteit vraagt om harde, realistische en effectieve aanpak’ en dat wil men dan realiseren door uitvoering van het ‘Pact voor de rechtstaat’ van voormalig Tilburgs burgemeester Peter Noordanus. Daar staan behartenswaardige zaken in. Samengevat komt dat volgens de infographic bij het rapport  op het volgende neer:

1. Een serieuze vermindering van inbeslagnames van de verschillende soorten drugs
2. Een wezenlijke verandering van de Nederlandse rol en reputatie als Europese draaischijf van de drugseconomie
3. Een serieuze afname van het aantal aangetroffen criminele samenwerkingsverbanden
4. Een wezenlijke vermindering van het aantal buitenlandse rechtshulpverzoeken aan Nederlandse autoriteiten i.v.m. drugs
5. Een substantiële vermindering van misbruik van het Nederlandse financiële systeem voor witwassen van drugsgeld
6. Een wezenlijke vermindering van de aantrekkingskracht van het criminele drugssysteem op jongeren
7. Een serieuze ‘denormalisering’ van drugsgebruik in Nederland, getuige o.a. een sterke vermindering van drugresten in afvalwater.

Op basis van de financiële raming bij het coalitieakkoord krijgt Justitie & Veiligheid er uiteindelijk 1.4 miljard structureel op jaarbasis bij. Dat lijkt heel veel, maar dat betreft de gehele justitiebegroting. Specifiek voor het tegengaan van ondermijning wordt 100 miljoen structureel bijgepast. En dat lijkt een druppel op de bekende gloeiende plaat als je alleen al de doelstellingen van het Pact voor de rechtsstaat wil realiseren. Wel maakt het akkoord nog eens 450 miljoen structureel vrij voor versterking van de politieorganisatie, de preventieaanpak en de justitiële keten (in het bijzonder het openbaar ministerie en de rechterlijke macht). Een deel van die gelden zal ook ten goede komen aan de bestrijding van georganiseerde misdaad, maar daarmee zullen lang niet alle elementen uit het coalitieakkoord kunnen worden gefinancierd. Zo wil men de aanwas van jongeren in criminele organisaties preventief aanpakken door onder andere de inzet van jongerenwerkers. Maar heel snel uit de losse pols uitgerekend zul je dan in de grotere steden meerdere (extra) jongerenwerkers met deze taak moeten belasten, in kleinere gemeenten eentje en sommige kleine gemeenten kunnen wellicht een extra jongerenwerker delen. Stel dat je dan 300 jongerenwerkers wilt aanstellen, dan vraagt dat al een structurele investering van zo’n 25 miljoen op jaarbasis. En zo kunnen we alle postjes doorrekenen. Los van de vraag of al die jongerenwerkers wel beschikbaar zijn op de huidige arbeidsmarkt. En dat geldt ook voor de politie. Het recht willen doen aan de norm van minimaal 1 wijkagent per 5000 inwoners – zoals het akkoord aangeeft – is een loffelijk streven, maar de vraag dringt zich dan op: Hoe dan? Op dit moment wordt al op geen stukken na aan die norm voldaan en worden veel wijkagenten noodgedwongen ingezet in de noodhulp. Gelet op de te verwachten uitstroom bij de politie door pensionering, de benodigde tijd voor opleiding en de huidige krapte op de arbeidsmarkt, lijkt deze doelstelling voorlopig een illusie.

Dezelfde kritiek treft het volgende element uit het coalitieakkoord: ‘De landelijke recherche krijgt voldoende mensen en middelen om in interventieslagkracht te kunnen voorzien’. Dat is wel een hele open norm. Wat is ‘voldoende’ in dit kader? En hoe verhoudt dat zich tot uitstroom van ervaren rechercheurs, niet alleen door pensionering maar ook door wegtrekken  van de beste experts naar nieuwe landelijke initiatieven zoals het Multidisciplinair Interventieteam (MIT). Net zo min als het mogelijk is dat alle cocaïne die de haven van Rotterdam binnenkomt wordt onderschept, zal de Landelijke Recherche nooit voldoende mensen hebben om aan alle georganiseerde misdaad het hoofd te bieden.

Een volgende concreet punt onder het kopje Ondermijning in het coalitieakkoord stelt: ‘De aanpak van ondermijning wordt verstevigd door aanpassing van wetgeving, opsporing, straffen, gegevensuitwisseling en detentie. Daarbij betrekken we lessen uit de bestrijding van de maffia in Italië’. Dat blijkt dan vooral te gaan om de beveiliging van onze Extra Beveiligde Inrichtingen om te voorkomen dat gestrafte criminelen kunnen ontsnappen. Over verdergaande opsporingsmethoden rept het akkoord niet en ook in het Wetsvoorstel tot vaststelling van het nieuwe Wetboek van Strafvordering vinden we niets terug wat lijkt op maatregelen naar Italiaans voorbeeld. Ook over het screenen van bedrijven die verdacht worden van banden met de georganiseerde misdaad (zoals in de Italiaans Maffia wetgeving) zien we geen equivalent terug in de Nederlandse voorstellen. Een uitbreiding van de Wet BIBOB in de richting van advocatenkantoren, notariskantoren en accountantskantoren is ook niet aan de orde. Ook is er geen specifieke aandacht voor corruptie bij overheidsorganen en ongewenste beïnvloeding van de politiek. Wel rept het akkoord van ‘effectievere opsporing en vervolging’ door bijvoorbeeld het verbeteren van de kroongetuigenregeling en het verzwaren van de straffen om de georganiseerde misdaad beter te kunnen bestrijden. Die eerste maatregel is actueel. Met betrekking tot het verzwaren van straffen is in de criminologie echter nog nooit aangetoond dat het een belangrijk effect heeft op de omvang van de criminaliteit. De pakkans verhogen wel en de eerlijkheid gebied te zeggen dat het akkoord daar wel enige verbetering lijkt te brengen. De retorische vraag is echter of het genoeg is.

Een laatste punt dat ik hier wil aanstippen is de preventie van drugsgebruik en daar vraag ik me af of het akkoord op dit terrein wel serieus is te nemen. Van de doelstelling in het Pact voor de rechtsstaat blijft maar een slap aftreksel over. Over een ‘serieuze denormalisering van drugsgebruik in Nederland’ zien we niets terug. In de brief van de minister van Justitie & Veiligheid van 19 oktober 2020 aan de Tweede Kamer als reactie op het Pact voor de rechtsstaat stelt deze in dit kader: ‘De in opdracht van het Aanjaagteam Ondermijning door het Trimbos-Instituut ontwikkelde pilot om gebruikers van partydrugs aan te spreken op hun verantwoordelijkheid voor milieuschade, waarover ik uw Kamer eerder heb bericht, gaat naar verwachting in november van start’. In het coalitieakkoord zelf lezen we dat ‘…er een staatscommissie komt, die de status van XTC (MDMA) in het kader van de volksgezondheid onderzoekt en advies uitbrengt over de voor- en nadelen van medicinaal gebruik’. Serieuze denormalisering van drugsgebruik verwordt dus tot het wijzen op mogelijk milieuschade en onderzoeken of XTC medicinaal kan worden voorgeschreven. De XTC-branche zal deze ontwikkeling ongetwijfeld toejuichen. In het dagelijkse redactioneel commentaar van NRC van 15 februari is in dit kader de volgende uitspraak relevant. ‘Op menig feestje is het snuiven van coke net zo gewoon geworden als het drinken van een biertje, ondanks het onmetelijke leed dat er achter de handel schuilgaat’. Zolang dat ‘normaal’ wordt gevonden heeft het nieuwe kabinet nog een lange weg te gaan.