Bloggen over het coalitieakkoord? Graag!

Het wereldrecord coalitievorming staat nog steeds op naam van de Belgen: 541 dagen had men nodig om in december 2011 te landen. Alhier hebben we er ook een tijdje over gedaan: na 274 dagen, op 15 december 2021, was het jongste coalitieakkoord een feit. De nieuwe regering zal op 10 januari worden ingezworen.

Een vergelijking ten gunste van Nederland is desondanks niet vanzelfsprekend: België is een federale staat, en heeft dus een aantal deelregeringen met behoorlijk wat beleidsbevoegdheden én een ander verkiezingsritme. Die deelregeringen werkten tijdens de federale regeringsvorming natuurlijk gewoon door, waardoor een zekere stabiliteit van beleid kon worden gegarandeerd. En voor alle duidelijkheid: dat maakte de Belgische zoektocht naar een federaal regeerakkoord niet tot fraai voorbeeld.

Voor wat de thematiek van deze website betreft: wie via de zoekfunctie het 44 pagina’s – exclusief financiële paragraaf – tellende coalitieakkoord doorzoekt, ontdekt dat het woord ‘democratie’ er 23 keer in voorkomt en de term ‘Grondwet’ vijf keer (waaronder een keer in de gedaante van ‘constitutionele toetsing’). De term ‘rechtsstaat’, of een vervoeging daarvan, incidenteel in combinatie met het woord ‘democratische’, treffen we dertien keer aan. En de term ‘grondrechten’, waaronder inbegrepen fundamentele rechten, wordt vier keer genoemd.

Dit zijn maar wat aantallen. Laten we eens de vergelijking met het vorige regeerakkoord maken. Zo werd in 2017 de Grondwet prominent gepositioneerd als voorwerp van nationale Nederlandse trots, en was het regeerakkoord doordesemd van ferme taal. Om maar een voorbeeld te noemen: het bieden van een ‘herkenbaar en veilig thuis’ voor ‘Nederland en de Nederlanders’, werd als antidotum tegen ‘vervreemding’ en ‘maatschappelijk onbehagen’ gepositioneerd, frases die vervolgens al dan niet subtiel werden gekoppeld aan de integratie van nieuwkomers.

In het huidige coalitieakkoord gaat het meer dan voorheen over verbinding en het overbruggen van tegenstellingen. Er spreekt zelfs een zekere nederigheid uit. Gezien de staatkundige perikelen van de voorbije jaren is dat geen toeval. Opvallend is de aandacht voor het versterken van instituties. Vooral in de inleiding en in het eerste hoofdstuk komt dit uitdrukkelijk aan de orde. We lezen over betere ondersteuning van de Tweede Kamer, over extra bevoegdheden voor toezichthouders als de Nationale Ombudsman, over de invoering van constitutionele toetsing door de rechter, het garanderen van mediapluralisme, en ook, heel algemeen, over het verder in behandeling nemen van de voorstellen van de Staatscommissie parlementair stelsel (Commissie Remkes).

Dat er in vergelijking met 2017 meer aandacht is voor het functioneren van instituties is belangrijk. Het garanderen van de democratische rechtsstaat gaat immers niet alleen via de weg van de grondrechten. Het institutionele politieke staatsrecht en het meer materiële hoofdstuk 1 van onze Grondwet zijn immers onlosmakelijk met elkaar verbonden. Grondrechten kunnen alleen worden waargemaakt wanneer ze zijn ingebed in een scala aan flankerende instituties die controleren, adviseren of afdwingen audits en evaluaties: ombudspersonen, Raad van State, rekenkamers en sociaaleconomische raden, de rechterlijke macht, kwaliteitsvolle journalistiek. In ieder geval zijn het dergelijke instituties die roekeloze besluitvorming moeten temperen door aan wederzijdse grensbewaking te doen (checks and balances), die moeten bemiddelen tussen continuïteit en verandering, en die de vitale waarden van democratie én rechtsstaat mee moeten waarmaken.

Bruggen bouwen is moeilijker dan ze afbreken. In de inleiding van het coalitieakkoord lezen we dan ook dat de opgave waar men voor staat herculisch is: “De plannen die wij als coalitiepartijen hebben, zijn niet gerealiseerd in één kabinetsperiode en vragen breed maatschappelijk draagvlak.” Dat brengt het vanzelfsprekende inzicht in herinnering dat zo mooi door de Vlaamse politiek socioloog Luc Huyse onder woorden is gebracht. Namelijk dat elke democratie op twee pijlers rust. De eerste daarvan is legitimiteit: dat is de overtuiging, aanwezig in brede lagen van de bevolking, dat de politieke instellingen en hun equipage het vertrouwen waard zijn; dat wie de staat bestuurt daartoe ook het benodigde draagvlak heeft. Slagkracht is de tweede pijler: dat is het vermogen van de overheid om dat vertrouwen ook waar te maken. Het zijn de steunpilaren van het huis van de rechtsstaat, waarbij de ene pilaar de andere verstrekt. Een democratie kan een langdurige structurele verzwakking van een van die pilaren niet overleven.

The proof of the pudding is in the eating. Het coalitieakkoord is een aaneenschakeling van bullet points die meer of minder concrete voornemens of toezeggingen uitdrukken: “we onderzoeken of”, “we werken aan”, “we hebben de ambitie om”. Daardoor wordt aan het debat over de vormgeving van die voornemens of toezeggingen volop de ruimte geboden (dualisme!). Dat geeft ook de ruimte om via www.nederlandrechtsstaat.nl de nieuwe bewindspersonen van advies hierover te dienen, over welke weg ze daarvoor (niet) moeten bewandelen, over meer of minder optimale voornemens, etc.

In de komende weken zullen er op onze volledig vernieuwde website een aantal blogs verschijnen naar aanleiding van het coalitieakkoord en het aantreden van het nieuwe kabinet. Wie graag een bijdrage wil leveren over enig onderwerp dat in het coalitieakkoord aan de orde komt: neem vooral even contact op met de redactie (richten aan: info@nederlandrechtsstaat.nl)!