Coup of geen coup? De constitutionaliteit van de Egyptische politieke omwenteling

Afgelopen woensdag zette de top van het Egyptische leger de democratisch verkozen president Morsi af. De Egyptische minister van Buitenlandse Zaken stelde kort hierna in gesprekken met het Witte Huis en de VN dat er echter geen enkele sprake was van een militaire coup. Zowel de VS als de VN lijken hierin, ondanks de gebruikelijke geluiden van bezorgdheid, mee te gaan met de acties van het leger en hebben zich er niet fel tegen uitgesproken. De VS hebben zelfs aangegeven door te gaan met de financiële steun aan Egypte ondanks het feit dat de Amerikaanse wet (Consolidated Appropriations Act, sectie 7008) expliciet stelt dat dergelijke steun na een militaire coup tegen een democratisch gekozen regering dient te worden opgeschort. Hoewel hier natuurlijk politieke redenen voor zijn, is er volgens ons mogelijk ook een constitutionele verklaring voor deze mildheid.

Generaal al-Sisi stelde woensdag op de Egyptische staatstelevisie dat het leger met zijn actie gehoor gaf aan de roep van het volk en zijn ‘nationale en historische verantwoordelijkheid’ nam om te werken aan een ‘sterk en verenigd Egypte’. Al-Sisi presenteerde hierbij een ‘road-map’ met daarin enkele belangrijke maatregelen, waaronder een tijdelijke opschorting van de grondwet, om de situatie te stabiliseren.

De reactie van Morsi liet niet lang op zich wachten. Nog dezelfde avond verscheen de volgende tweet op de presidentiële twitteraccount:

“Pres. Morsy urges civilians and military members to uphold the law & the Constitution not to accept that coup which turns #Egyptbackwards”

Het leger stelde de grondwet buiten werking, maar is dit ook onconstitutioneel? Wij denken dat het leger zou beweren van niet. Uit alle retoriek blijkt dat het leger zijn acties als volstrekt legitiem beschouwd. De situatie die Morsi liet ontstaan ‘vervreemdde’ Egypte juist van zijn échte constitutie. Van de vele definities van een constitutie willen wij er twee uitlichten die in dit conflict in Egypte lijnrecht tegenover elkaar lijken te staan:

Allereerst kan men de constitutie vanuit positivistisch oogpunt beschouwen. De constitutie wordt hier gezien als de verzameling van fundamentele regels die vorm geven aan de politieke praktijk. Het belangrijkst hierin is natuurlijk de grondwet, maar ook internationale verdragen en gewoonterecht kunnen hieronder vallen. De tweede definitie beschouwt de constitutie vanuit een meer normatief oogpunt. De constitutie wordt dan gezien als het staatsbestel. Net zoals een mens een sterke of zwakke constitutie kan hebben kan een staat ook beschikken over een goede of een slechte constitutie.[1] Een goede constitutie zou hier, grofweg, een staatsbestel zijn waarin rechtsstatelijke waarden als rechtszekerheid, grondrechten, checks and balances, democratische inspraak en dergelijke zijn gewaarborgd.

Het is interessant om de gebeurtenissen van de afgelopen dagen vanuit deze twee definities van constitutionalisme te bekijken. Vanuit het positivistische perspectief dat Morsi in zijn tweet inneemt, is de actie van het leger inderdaad niets minder dan een coup. De Egyptische grondwet staat het buiten werking stellen van de grondwet namelijk (uiteraard) niet toe. Interessant is echter dat deze grondwet door het leger juist als onconstitutioneel wordt gezien. Sinds de wijzigingen die in december 2012 zijn doorgevoerd zou de grondwet teveel macht toebedelen aan (streng-) islamitische groeperingen en zouden grondrechten op de tocht staan. Deze grondwet zou dus leiden tot een verzwakking van het staatsbestel; de constitutie (type 2) van Egypte. De ‘road-map’ die Al-Sisi woensdag in een tv-toespraak presenteerde schort de huidige grondwet op en komt met enkele maatregelen die vorm moeten geven aan de verzoening van partijen in Egypte.

Interessant hierbij is dat de ‘staatsgreep’ van het leger een groot deel van de huidige ‘constitutie’ in stand lijkt te houden. De opschorting van de grondwet lijkt niet op een ordinaire machtsgreep, maar beoogt volgens het leger juist Egypte haar échte constitutie terug te geven. Verschillende door het leger gezette stappen kunnen althans zo worden uitgelegd.

1. Het leger benoemde als interim-president Adli Mansour, opperrechter van het constitutionele hof van Egypte. Hij werd donderdag volgens de gebruikelijke constitutionele weg geïnstalleerd. Hij stelde bij zijn inauguratie donderdag (paradoxaal genoeg) de grondwet te zullen eerbiedigen en lijkt zijn eigen macht te willen inperken. Het is geen toeval dat men deze relatief onbekende jurist tot overgangspresident heeft benoemd. Het idee is dat deze man ‘op de winkel past’ totdat het volk een nieuwe president heeft verkozen.
2. Daarnaast werd een commissie geformeerd bestaande uit deskundigen vanuit het hele politieke spectrum die zich gaat buigen over de toekomst van de Egyptische grondwet.
3. Het leger stelde bovendien een interim-regering voor, met aan het hoofd Mohamed El Baradei. Belangrijker dan de keuze voor deze liberale Nobelprijswinnaar van de vrede  is dat het leger eveneens probeert religieuze groeperingen als de salafistische al-Nour hierbij te betrekken.[2] Dit onderstreept het belang dat het leger hecht aan het creëren van een breed draagvlak voor haar acties, zoals al-Sisi meermaals benadrukte in zijn speech (hoewel we uiteraard niet blind moeten zijn voor eventuele retorische motieven die hier achter schuilgaan).

Kortom, deze staatsgreep oogt niet als een klassieke putsch, waarna de legerleider zichzelf tot president/koning/keizer benoemt, maar als een (staats)ingreep waarna de interveniërende macht zich onmiddellijk weer terugtrekt om ruimte te maken voor de komst van democratie.

Problematisch is natuurlijk hoe deze ingreep te legitimeren. Het leger beroept zich daartoe op het landsbelang, de constitutie (type 2), maar uiteindelijk blijft deze legitimatie een arbitrair karakter hebben. Het leger kan namelijk te allen tijde ‘at will’ besluiten dat de constitutie (type 2) in het geding is en de constitutie (type 1) buiten werking zetten. Het leger is niet verkozen en er is geen ‘constitutional check’, juist omdat het leger zich boven de grondwet stelt. Het enthousiasme onder de Egyptenaren afgelopen week toont echter dat de acties van het leger wel op enige goedkeuring kunnen bogen. Belangrijk is dat het leger wel de stappen heeft gezet die een verdere en betere legitimatie mogelijk maken, door het installeren van technocraten en het uitschrijven van verkiezingen. De ontwikkelingen van de afgelopen dagen maken echter duidelijk hoe precair de situatie is. Er lijken vergeldingsacties tegen het regime van Morsi gaande en het leger slaat met ongekend harde hand betogingen van Morsi-aanhangers neer. Als het leger écht de constitutie van Egypte zou willen verdedigen dient het zich wellicht nog eens achter de oren te krabben.

Dit artikel is ook te lezen op deFusie.