De blijvende gevolgen van Tula’s rehabilitatie

De rehabilitatie van Tula is geen eenmalige gebeurtenis. Zij brengt verplichtingen met zich mee en wellicht ook een verandering van het rechtssysteem zelf, een andere kijk op de wereld.

Op 19 december van het afgelopen jaar kondigde de Nederlandse regering een formele rehabilitatie van Tula aan. Deze rehabilitatie heeft inmiddels – na een dag uitstel vanwege noodweer – op 4 oktober 2023 op Curaçao plaatsgevonden. Demissionair staatssecretaris van Koninkrijkssrelaties en Digitalisering, Alexandra van Huffelen, hield in Willemstad een toespraak en las een plechtige verklaring voor waarin Tula eerherstel kreeg. Daarnaast werd er een brief van Koning Willem-Alexander voorgelezen.

Kan Tula wel formeel gerehabiliteerd worden?

Je zou je kunnen afvragen of Tula met deze verklaring ook in formeel-juridische zin gerehabiliteerd is. Een formele rehabilitatie heeft doorgaans een rechtsgevolg. Je kunt dan denken aan de formele ongedaanmaking, door een bevoegd rechterlijk orgaan, van het vonnis waarin Tula destijds werd veroordeeld. Of aan een Koninklijk Besluit, of Rijksbesluit, waarin Tula alsnog plechtig wordt ontheven van zijn criminele status en daarmee wellicht juridisch in zijn waardigheid zou kunnen worden hersteld.

De vraag is echter of zo’n formeel-juridische route in het geval van Tula wel op zijn plaats is. Anders dan de Frans-Joodse legerkapitein Alfred Dreyfus die werd veroordeeld voor iets wat hij niet had gedaan en waarvan hij uiteindelijk door het Franse Hof van Cassatie zou worden gerehabiliteerd – is Tula’s opstand tegen een onrechtvaardig rechtssysteem juist datgene wat hem kenmerkt.

Het probleem is niet dat Tula niet heeft gedaan waarvan hij werd beschuldigd, maar dat het rechtssysteem dat hem veroordeelde, zelf misdadig was. Omdat dat rechtssysteem de koloniale slavernij en slavenhandel mogelijk maakte, legaliseerde en in stand hield. Tula, Bazjan Carpata en hun medestanders vochten tegen deze extreme vorm van juridisch onrecht waarvan de gevolgen nog steeds doorwerken, tot op de dag van vandaag.

Tula was ervan overtuigd dat de gewapende opstand de weg was die gegaan moest worden in zijn verlangen naar “onze vrijheid”. Daarbij moet in het oog worden gehouden dat slaafgemaakten vrijwel rechteloos waren en in hun relatie tot hun meester en het koloniaal gezag, juridisch gesproken, in een permanente staat van oorlog en geweld verkeerden. Door in opstand te komen zetten Tula en anderen hun leven op het spel en betaalden zij met hun leven.

Om Tula passend eerherstel te geven is het nodig om volmondig te erkennen dat het koloniale rechtssysteem dat de slavernij in stand hield, een racistisch, misdadig systeem is geweest, niet alleen naar de juridische en morele maatstaven van vandaag, maar ook al naar – onder meer – de verlichtingswaarden van vrijheid en gelijkheid van 1795, het jaar van de opstand. Waarden die duidelijk schuurden met het voortbestaan van slavernij in de koloniën en waarop ook de Haïtiaanse Revolutie, waarmee Tula goed bekend was, deels geïnspireerd was.

Dit nu was precies de strekking van de toespraak die Koning Willem Alexander op 1 juli 2023 in Amsterdam hield. Daarin ging de Koning veel verder dan velen hadden verwacht. Hij schaarde zich pal achter Tula en noemde het slavernijsysteem waartegen Tula vocht, ook naar de maatstaven van toen, een “misdaad tegen de menselijkheid”. Hij zei ook “dat je je niet tot het uiterste achter wetten kunt verschuilen wanneer medemensen tot beesten worden gereduceerd en aan de willekeur van machthebbers zijn overgeleverd.” Hij sprak van de “morele plicht” die men ook toen – eind achttiende eeuw – al had, “om op te treden”. Waaraan hij nog toevoegde: “Temeer daar slavernij hier in Europees Nederland strikt verboden was. Wat in de koloniën en in de handel overzee normaal werd gevonden en op grote schaal werd gepraktiseerd en aangemoedigd, was hier [in Amsterdam, WV] niet toegestaan. Dat wringt.”

Met deze woorden heeft Koning Willem Alexander op 1 juli Tula in Amsterdam al in belangrijke mate eerherstel verleend. Daardoor krijgt de rehabilitatie op Curaçao – waarbij de misdadigheid van het systeem waartegen Tula vocht door Van Huffelen opnieuw werd benadrukt – nog meer betekenis.

Tegen welke prijs?

Woorden kunnen onder omstandigheden helend werken. De laatste jaren zijn er door diverse gezagsdragers in Nederland veel van zulke woorden uitgesproken. Het is belangrijk om deze woorden op hun blijvende waarde te schatten. Tegelijkertijd bestaat er bij veel betrokkenen de vrees dat er voor al die mooie woorden een prijs zal worden gevraagd. De prijs voor de nieuwe consensus over het onrecht van het slavernijverleden zou dan het stilzwijgende, maar dringende verzoek zijn om op te houden met het aandringen op reparaties in financiële of sociaaleconomische zin.

Deze vrees is niet zo denkbeeldig. In Frankrijk heeft de wetgever bij wet in 2001 het koloniale systeem van slavernij en slavenhandel terugwerkend als een misdrijf tegen de menselijkheid bestempeld. Maar een vruchtbaar debat over de doorwerking van dat onrecht in het heden is in Frankrijk in de 22 jaar die volgden maar mondjesmaat gevoerd, laat staan dat er reparaties hebben plaatsgevonden. En dat heeft voor de betrokkenen, de nazaten en al degenen die voor de wet in 2001 hebben gestreden, opnieuw een teleurstelling opgeleverd.

Het is dus zonder meer moedig om aan Tula eerherstel te geven en om als regering van een voormalige koloniale grootmacht de zijde van Tula te kiezen. Maar als je die stap eenmaal zet, kan het niet bij woorden blijven. Wie de zijde van Tula kiest, neemt verantwoordelijkheid en zal zich moeten bezinnen op de vraag wat zijn eerherstel in de huidige tijd betekent. Het is onomstreden dat het koloniale slavernijverleden een doorwerking heeft in het heden en dat die doorwerking ook een juridische, politieke en sociaaleconomische dimensie heeft, op Curaçao, en ook op veel andere plaatsen waar door Nederland koloniaal gezag is uitgeoefend en slavernij plaatsvond. Wie expliciet aan Tula’s kant gaat staan, laadt de morele verplichting op zich om er alles aan te doen om ook de juridische uitsluiting, politieke onderhorigheid en sociaaleconomische achterstelling als gevolgen van het aangerichte onrecht in de huidige tijd te onderzoeken en waar mogelijk te herstellen.

De rehabilitatie van Tula is zo bezien geen eenmalige gebeurtenis, maar biedt uitzicht op een verandering in onze manier van samenleven. Strikt genomen is het ook niet Tula die door het systeem gerehabiliteerd wordt, maar moet juist het systeem gerehabiliteerd, hersteld worden om alsnog recht te kunnen doen aan de idealen van Tula. Niet zozeer Tula, maar ons rechtssysteem moet een transformatie ondergaan, genezen en gerepareerd worden, zodat de belofte van een samenleving waarin we werkelijk in gelijkwaardigheid en met gelijke kansen kunnen samenleven dichterbij kan worden gebracht.

De vraag wat reparaties in de huidige tijd precies inhouden kan niet eenzijdig door Nederland worden beantwoord. Daarvoor is een open dialoog nodig waarbij de Nederlandse regering in gesprek gaat met vertegenwoordigers van de betrokken groepen, gebiedsdelen en landen waarin het aangerichte koloniale onrecht nog steeds doorwerkt.

De ernst van Tula’s strijd zou ontkracht worden als het bij een plechtige verklaring zou blijven. Tula’s rehabilitatie zou ook tekortschieten als het woord “reparatie” in de taboesfeer zou blijven hangen. De rehabilitatie van een vrijheidsstrijder kan niet eenmalig of vrijblijvend zijn. Een vrijheidsstrijder als Tula laat zich niet inkapselen, maar nodigt je uit zijn kant te kiezen en in zijn geest de strijd aan te gaan.

Tula rehabiliteren is niet zomaar iets. Het is een werkwoord, en je bent er niet met één verklaring vanaf. Sterker nog, Tula’s eerherstel schept verplichtingen, de verplichting om serieus te werken aan reparatie, emancipatie en herstel. En het bergt een belofte in zich, de belofte van de waardigheid van ieder mens, niet alleen op papier of in woorden, maar juist ook in de manier waarop wij in deze wereld met elkaar samenleven, in het leven van alledag.

Noot: Deze bijdrage is een bewerking van de lezing die Wouter Veraart op 3 oktober in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam hield, ter gelegenheid van een door het NiNsee (Nationaal instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis) georganiseerd evenement rond de rehabilitatie van Tula