De constitutie van Lampedusa?

Naar aanleiding van mijn bezoek aan de themadag in de Eerste Kamer in Den Haag werd mij gevraagd om een forumartikel te schrijven over het discussiethema ‘de Constitutie van Lampedusa’. Een eervol verzoek natuurlijk, maar tegelijkertijd rijst de vraag: ‘Waar te beginnen?’ Laat ik u aan de hand nemen. Allereerst is de letterlijke betekenis van het woord ‘constitutie’ volgens de Van Dale onder meer ‘grondwet’. Dit is vast een term die u bekend voorkomt. De ‘Grondwet’ van Lampedusa dus, het Italiaanse eiland in de Middellandse Zee, waar talloze bootvluchtelingen wanhopig aan land proberen te komen. Dit eiland vormt voor veel vluchtelingen, die de oversteek vanaf Afrika maken, ‘de poort van Europa’. ‘Maar heeft dit eiland dan een eigen grondwet naast de Italiaanse?’, hoor ik u vragen. Neen. Maar de situatie op dat eiland is thans dermate anders dan die op het vaste land van Italië, dat daar in theorie wel een behoefte aan bestaat.

Op de dag dat de pitch van professor Hirsch Ballin door NederlandRechtstaat werd gelanceerd op youtube, keek ik ’s avonds naar de uitzending van het programma Nieuwsuur.[1] Wederom de zoveelste reportage in drie jaar waarin werd bericht over bootvluchtelingen die ternauwernood levend het eiland hadden weten te bereiken. Een groot gedeelte van het reisgezelschap waar zij deel van uitmaakten was daarin niet geslaagd. Ditmaal ging het om 300 verdronken vluchtelingen. Volgens de UNHCR is het aantal omgekomen vluchtelingen enorm toegenomen, van 500 in 2012 naar 3.400 in 2014.[2] Een ernstig gegeven. Het merendeel van de vluchtelingen maakt de oversteek uit noodzaak om hun land te verlaten. Veel van de bootvluchtelingen komen bijvoorbeeld uit Syrië, Afghanistan en Mali. Voor diegenen die geïnteresseerd zijn in het verhaal achter twee van deze vluchtelingen, verwijs ik graag naar de reportage ‘Van Damascus naar Stockholm’ op de website van Vrij Nederland. De twee goedgeschoolde vluchtelingen die hierin worden beschreven hebben, tijdens hun gevaarlijke en langdurige reis in totaal meer dan vijftienduizend euro gespendeerd om in Zweden te komen.[3]

Laten we een antwoord proberen te vinden op de vraag wat de grondwet van dit eiland zou moeten bevatten, indien we de mogelijkheid zouden krijgen om dit op te schrijven. De vraag naar het formuleren van een grondwet doet mij sterk denken aan een rechtsfilosofische groepsopdracht die ik heb verricht in Leuven, en die was gebaseerd op een opdracht gegeven aan studenten van Harvard University. ‘Schrijf een grondwet voor een eiland waarop een groep mensen woont, en waar er mensen van buitenaf het eiland proberen te bereiken. Deze grondwet mag maximaal bestaan uit drie artikelen, die elk maximaal 10 woorden lang mogen zijn’. Wat mij altijd zal bijblijven is hoe moeilijk het was om in groepsverband deze drie artikelen te formuleren – omdat eenieder van ons een andere visie had – en dat het onmogelijk was om een dergelijke grondwet op te stellen die op zowel alle interne als externe factoren was voorbereid. Wat in ieder geval tijdens deze opdracht duidelijk werd, was het belang van een goede samenwerking.

Wellicht geldt hetzelfde in een zekere mate ook voor de Constitutie van Lampedusa. Al krijgt men de mogelijkheid om honderd regels op te stellen, dit zal niet leiden tot het antwoord op alle problemen. Wat zeker is, is dat Lampedusa – zoals professor Hirsch Ballin ook aangaf in zijn pitch – een eiland is waarin allerlei historische, sociale, geografische en economische factoren een rol spelen die kenmerkend zijn voor dit eiland. Het behoort nou eenmaal tot Italië en het is het gedeelte van het Europese continent dat het dichtst bij dat van het noorden van Afrika is gelegen. Maar dit betekent niet dat het daarom ook de taak van Italië alleen is om een oplossing voor dit probleem te vinden. Italië maakt, net als Nederland en 26 andere landen, deel uit van de Europese Unie. Naast dit ‘kleine’ Europese samenwerkingsverband maken Nederland en Italië, net als 45 andere Staten, deel uit van de Raad van Europa. Deze organisatie zet zich in voor de bevordering van de rechtsstaat, de mensenrechten en de democratie op het Europese continent. Een van haar instellingen is het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, iets dat u waarschijnlijk bekend in de oren zal klinken.

Mijns inziens gaat het erom dat wij als de Europese gemeenschap in zijn geheel, dus zowel binnen het verband van de Europese Unie als binnen dat van de Raad van Europa, onze verantwoordelijkheid nemen voor het vluchtelingenprobleem op Lampedusa. De vluchtelingen aldaar hebben vaak niet Italië als hun eindbestemming, maar Noord-Europese landen zoals Zweden, Denemarken, Duitsland en Nederland. Aan Nederland is het de taak om samen met haar Europese partners ervoor te zorgen dat de bootvluchtelingen van Lampedusa niet aan hun lot worden overgelaten. Dit betekent onder meer om ernaar te streven dat de oorzaken van het conflict in hun thuisland worden bestreden en dat samen met andere Europese landen Italië de helpende hand wordt geboden om zorg te verlenen aan de toegestroomde vluchtelingen. Ook betekent dit dat wij als Nederland veelvuldig vluchtelingen moeten blijven opvangen, zoals wij dat sinds het ontstaan van onze rechtsstaat en zelfs al sinds het ontstaan van het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden hebben gedaan.[4]