De grondwet als groter verhaal

‘Het Volk’ is in Nederland een besmette term. Grootschalig vlaggenvertoon is ons eveneens vreemd. Tijdens Koningsdag is het een dilemma wel of niet de vlag uit te hangen. Nederlanders hebben moeite met een grotere, verbindende factor in de samenleving, los van het Nederlands Elftal, maar tegelijkertijd heeft elke samenleving behoefte aan een samenbindend verhaal. De Nederlandse Grondwet wordt in toenemende mate genoemd als een mogelijk dragend document, waaruit men kan aflezen wat het betekent Nederlander te zijn. Tegelijkertijd is de Grondwet taai en technisch van aard. Zou een preambule, een voorwoord op de rechten en plichten van elke Nederlander, waarin op de een of andere manier het Nederlandse gevoel wordt beschreven, uitkomst kunnen bieden?

De Nederlandse Grondwet is geen wervend verhaal, geen krachtige uitspraak van ‘We the People’ zoals de Amerikaanse Grondwet begint. Er zijn in het verleden wel pogingen ondernomen een preambule aan de Nederlandse Grondwet toe te voegen, het meest recent door het kabinet-Balkenende IV. Ook de in 2005 gesneuvelde Europese Grondwet had een preambule, bestaande uit overwegingen op grond waarvan de ondertekenaars tot het document zouden zijn gekomen. Historische en politieke redenen, zoals de lange strijd op het continent en de nieuwe eenheid van de Europese volkeren werden genoemd.

Veelal wordt vergeten dat het vormende document van het Koninkrijk der Nederlanden, het Statuut, wel degelijk over een preambule beschikt. Daarin wordt ‘geconstateerd’ dat de landen die samen het Koninkrijk vormen ‘uit vrije wil een nieuwe rechtsorde aanvaarden’. Dit is een meer juridisch interpretatiekader. Er zijn ook andere vormen van een preambule, zoals het beeldende, evocatieve voorwoord, waarin bijvoorbeeld de karakteristieken van het volk worden beschreven. Het klassieke voorbeeld is wederom de Grondwet van de Verenigde Staten. Een kabinet dat een preambule bij de huidige Grondwet wil voegen moet dus, los van de gebruikelijke verzwaarde procedure, verschillende keuzes maken. Wat komt erin? Wat willen we uitdrukken? Welke vorm past het best?

De moeilijkheden die komen kijken bij het opstellen van een preambule verklaren voor een deel de afwezigheid ervan in de huidige Nederlandse Grondwet. Er wordt immers nogal wat gevraagd van de opstellers van zo’n schrijven. Als er wordt gekozen voor een emotionele, dragende tekst dan is het een hele uitdaging om in enkele alinea’s het Nederlanderschap vorm te geven. Desalniettemin kan het de moeite van het proberen waard zijn.

Een land heeft geen grondwet nodig om uitdrukking te geven aan de eigenschappen van dat specifieke land, of om de staatsinrichting te regelen. Het Verenigd Koninkrijk heeft zelfs helemaal geen grondwet, maar er is daar desalniettemin weinig discussie over de wijze waarop de staat zou moeten functioneren. Een grondwet geeft tegelijkertijd helder weer wat de rechten en plichten van overheden en burgers in dat land zijn. Wil de Nederlandse Grondwet niet alleen een register van rechten en plichten zijn, maar ook een ondersteunende rol in de samenleving vervullen, dan is mijns inziens een preambule een goed idee.

Ik zal hier geen voorstellen doen voor de zinnen waaruit de preambule moet bestaan. Dat is werk voor een staatscommissie van aanzienlijk wijzere mannen. Maar ik ben wel van mening dat een preambule naar meer moet verwijzen dan de enigszins obligatoire joods-christelijk humanistische traditie die Nederland mede heeft vormgegeven. Zo kan de krachtige, bewogen geschiedenis van de Nederlandse Grondwet worden benadrukt. In 1798 werd bijvoorbeeld een staatsgreep gepleegd door Generaal Daendels, omdat de grondwetgevende vergadering er volgens hem te lang over deed een document op te stellen, waarna hij de klus eigenhandig afmaakte. De grondwet heeft dus een sterkere positie in de Nederlandse geschiedenis dan op het eerste gezicht misschien valt te verwachten. Het opstellen van een grondwetgevend document was een vormend moment in de geschiedenis van het Koninkrijk. Deze positie kan, in dit geval op vreedzame wijze, worden herwonnen.

Maak de Grondwet daarvoor een aansprekend verhaal. Benoem in de preambule de kernwaarden van de Nederlandse samenleving en belangrijke vrijheden die het leven in Nederland bepalen. Op die manier kan de Grondwet een document worden waarin en waardoor Nederland mede vorm krijgt. De Grondwet gaat leven en de rechten, plichten en juridische afrastering van het functioneren van de overheid worden in dit nieuwe kader gelezen. Wil de Nederlandse Grondwet een nieuwe, krachtige rol spelen in de samenleving, dan is het schrijven van een dergelijke preambule een goede manier om de Grondwet terug te brengen in het midden van de maatschappij.