De macht van de actievelingen

“To retain respect for laws and sausages, one must not watch them in the making”. Er worden veel vraagtekens gezet bij hoe deze quote precies tot stand gekomen is en ook wie hem heeft uitgesproken.[1] De boodschap is echter duidelijk. Het maken van wetten is gecompliceerder dan dat de schematische weergave laat zien. Maurice Adams pakt er in zijn pitch, gehouden op de themadag over constitutionele vernieuwing en de rechtsstaat van de toekomst, een belangrijk aspect uit: de multiple politica. Er is een veel groter aantal actoren betrokken bij het politieke proces dan de “traditionele” machten.

In deze “column” wil ik ingaan op vier aspecten die mijn inziens extra aandacht verdienen in dit aspect van multiple politica: het algemeen belang, de transparantie, het marktdenken en aansluitend de macht van de “active few”. Gedurende de hele themadag is er aandacht besteed aan het feit dat het  moeilijk is om met eenvoudige oplossingen te komen voor deze veelal complexe ontwikkelingen en problemen. Ik ga echter toch een poging doen. Eerst zal ik kort ingaan op het verhaal gehouden door professor Adams.

Multiple politica
Het verhaal van Adams is (eenvoudig) uitgelegd het volgende. De traditionele trias politica heeft zich door de jaren heen ontwikkeld tot hetgeen hij omschrijft als multiple politica. Naast de traditionele spelers zijn er allerlei actoren die invloed kunnen uitoefenen op het politieke proces. Adams spreekt hierbij van wederzijdse beïnvloeding. In het vragenrondje werd het voorbeeld aangehaald van klimaatveranderingen. Dit is volgens de heer Adams bij uitstek een onderwerp wat door verschillende belangenverenigingen steeds opnieuw onder de aandacht wordt gebracht bij de politiek. Als het ware wordt de bestaande representatieve democratie aangevuld en gecorrigeerd door een nieuwe vorm van democratie:“monitory democracy” of “waakhondendemocratie”. De actieve burger en civil society spelen hierin een belangrijke rol.

Knelpunten
Een van de knelpunten die de heer Adams, naar mijn mening terecht, aangeeft is de vertegenwoordiging van het lange-termijndenken en het algemeen belang. De meeste organisaties die invloed proberen uit te oefenen in deze multiple politica vertegenwoordigen namelijk een deelbelang.  Op die manier is het moeilijk zicht te houden op de lange termijn en het algemeen belang.

Daarnaast zit er, naar mijn mening, een moeilijkheid in de transparantie van de multiple politica. De Verenigde Naties, de Europese Unie, vakbonden, mensenrechtenorganisaties en zelfs Stichting Wakker Dier kunnen, door gebruik te maken van verschillende kanalen, invloed uitoefenen op het politieke proces. De wildste verhalen over lobbyisten, wandelgangengesprekken en achterkamertjes doen dan ook regelmatig de ronde.[2] Hoe heftig deze processen precies zijn is echter onbekend bij “de leek” en misschien alleen echt bekend bij de lobbyisten en politici zelf. Het proces van multiple politica is hierdoor moeilijk te controleren. Het is daarbij soms lastig om te zien hoe invloed kan worden uitgeoefend, wat het actieve burgerschap belemmert.

Ons staatsbestel gaat uit van drie verschillende actoren die elkaar in toom houden (regering, parlement en rechter).  De Grondwet regelt nergens de invloed van  mensenrechtenorganisaties, internationale samenwerkingsverbanden of Stichting Wakker Dier binnen ons politieke proces. De waakhondendemocratie is op die manier een spel zonder regels die enigszins overgelaten is aan “de vrije markt”. Adams geeft in zijn pitch terecht aan dat dit “marktdenken” en democratie niet altijd hand in hand gaan. Het is daarbij ook de vraag hoe deze “nieuwe” actoren gelegitimeerd zijn om invloed uit te oefenen.

Als laatste knelpunt wil ik ingaan op de macht die in dit proces, naar mijn mening, toebedeeld is aan de “active few”. Met de active few bedoel ik die personen die, al dan niet door hun intelligentie, financiële positie, doorzettingsvermogen of bereidwilligheid, zichzelf toegang weten te verschaffen tot het politieke proces. Om de problemen duidelijke te maken die er in mijn optiek spelen bij de active few en het democratische proces zal ik een simpel voorbeeld geven.

Een voorbeeld van de active few is de groep burgers die door de gemeente betrokken wordt in de bouw van een nieuw speelpleintje bij hun in de buurt. Op zichzelf is dit een mooi project, waardoor burgers weer meer betrokken worden bij de politiek. Het neemt de gemeente wellicht werk uit handen en op deze manier voldoet het speeltuintje ook meer aan de behoeften van de gebruikers van het speelplein. Iedereen lijkt gelukkig.

Naar mijn mening kunnen dergelijke ontwikkelingen goed gebruikt worden om de democratie aan te vullen. Ik wil er echter wel drie vragen bij stellen:

• Hoe worden de belangen van de mensen meegenomen die zich niet geroepen voelen of niet in staat zijn aan een dergelijk project mee te doen?
• Wie houdt zicht op het algemeen belang?
• Op basis waarvan is een dergelijke groep burgers gelegitimeerd om extra invloed te hebben op de besteding van het belastinggeld?

Nu is dit slechts één voorbeeld ter illustratie van een groter fenomeen. De drie vragen zijn wat mij betreft echter toe te passen op alle invloeden van buitenaf op het politieke proces. Denk bijvoorbeeld aan een groot bedrijf die via en lobbykantoor gesprekken voert met een politicus of poldergesprekken door politici met vakbonden. Kortom, hoe bewaken we een evenredige vertegenwoordiging, het algemeen belang en de legitimiteit.

(mogelijke) oplossingen
Het is altijd makkelijk om problemen en ontwikkelingen te schetsen en te concluderen dat het niet mogelijk is om met eenvoudige oplossingen te komen. Ik wil dan ook een aantal mogelijke oplossingen schetsen, waarmee ik hoop het debat verder aan te zwengelen.

Mijn eerste idee is dat aan artikel 50 van de Grondwet (“De Staten-Generaal vertegenwoordigen het gehele Nederlandse volk.”) wordt toegevoegd: “en bewaken het publieke belang”. De volksvertegenwoordiging is naar mijn mening bij uitstek geschikt om het publieke belang te bewaken. Aangezien zij al geacht worden het gehele Nederlandse volk te vertegenwoordigen moeten zij rekening houden met minderheidsstandpunten. Daarnaast zijn zij door het volk naar voren geschoven om hun belangen te behartigen. Eenzelfde bepaling wordt opgenomen voor provinciale staten, gemeenteraad en algemeen bestuur.

Er wordt een Derde Kamer toegevoegd of de Eerste Kamer wordt hervormd. In deze Kamer wordt ruimte gecreëerd voor alle, of indien dat onmogelijk is zoveel mogelijk, belanghebbenden bij de besluitvorming. Over de precieze samenstelling, functie en macht die is toebedeeld aan deze Kamer praat ik graag een keer verder. Belangrijk is echter dat door het creëren van een officiële rol voor belanghebbenden, een erg belangrijke stap in het proces uit de anonimiteit wordt gehaald. De marktwerking wordt als het ware voor een gedeelte uit het politieke proces gehaald en het proces wordt transparanter. In deze Kamer is in ieder geval ruimte voor een groep gelote burgers.

Conclusie
De multiple politica biedt zowel kansen als mogelijke problemen. Het maken van worst, wetten en quotes is een ingewikkelder proces dan we soms denken. Hierbij is het niet altijd meer te achterhalen wat er precies is gebeurd en wie daarvoor heeft gezorgd. Door het proces te controleren, houden we zicht en invloed op wat we precies voorgeschoteld krijgen. Weet wat je eet!