De staat van de Staat: Staatsrechtconferentie 2023

De Staat is terug. Decennialang moest het oplossen van maatschappelijke vraagstukken zoveel mogelijk worden overgelaten aan ‘de markt’ of ‘de samenleving’. Maar in de jaren twintig van de 21^ste eeuw is de Staat weer aan zet. Van links tot rechts zien politieke partijen een grotere rol voor de Staat weggelegd bij de regulering van de economie, de bestrijding van ongelijkheid en het terugdringen van de pandemie en andere gezondheidsrisico’s. ‘Privatisering’, ‘de participatie­samenleving’ of ‘meer marktwerking’ lijken oproepen uit een ver verleden. Reinier van Zutphen wees als nationale ombudsman in zijn verhoor door de Enquêtecommissie Fraudebeleid op de gevaren van ‘outsourcing’ van publieke taken door de overheid. Beleven we een herwaardering van de rol en de taken van de overheid? Maar in hoeverre kan de Staat de hoge verwachtingen ten aanzien van zijn oplossend vermogen waarmaken?

Beoefenaars van het publiekrecht zijn vertrouwd met de gedachte dat fundamentele waarden niet zonder een sterke Staat beschermd kunnen worden. In de rechtsstaattheorie is het bijna vanzelfsprekend dat de Staat zorgt voor veiligheid en de verwezenlijking van klassieke en sociale grondrechten. Elk handboek staatsrecht legt uit hoe dat in zijn werk gaat of zou moeten gaan. De relevantie en de uiteindelijke suprematie van de Staat worden daarbij doorgaans zonder verdere reflectie aangenomen. Maar wat is de Staat nog in de 21^ste eeuw? Wat kan hij en wat kan hij niet (meer)? Die vragen moeten beantwoord worden, alvorens wij zinvol kunnen nadenken over de vraag wat de rol van de Staat moet zijn bij het aangaan van de grote uitdagingen waarmee onze maatschappij wordt geconfronteerd.

Globalisering, europeanisering, digitalisering en vernetwerking zijn alle voorbeelden van ontwikkelingen die de mogelijkheden, onmogelijkheden en misschien wel het karakter van de staat veranderen. In de globaliserende economie concurreren staten met elkaar op het gebied van belastingen, milieuwetgeving en sociale regelingen om de gunst van multinationale bedrijven. Digitalisering maakt de samenleving grenzeloos en ongrijpbaar. Vernetwerking maakt het effectief opleggen van top-down regels steeds ingewikkelder. En door het overhevelen van staatscompetenties naar supranationale instituties bestaat ‘de Staat’ waar wij het nog altijd over hebben, misschien wel helemaal niet meer. Wat kan de Staat – of wat daarvan over is – in die veranderende contexten doen? Hoe kan hij een betekenisvolle bijdrage leveren aan het beschermen van fundamentele waarden? Om wat voor staat vraagt de 21^ste eeuw? Die vragen zijn cruciaal, omdat pleidooien voor een alternatief weinig gehoor lijken te krijgen. De Staat zelf is dan ook een actueel en relevant onderwerp voor de Staatsrechtconferentie 2023.

We geven een kort overzicht van de te behandelen onderwerpen, die in de aanloop naar de Staatsrechtconferentie in afzonderlijke blogs nog verder zullen worden toegelicht.

Beoefenaars van het staatsrecht en constitutionalisten zien de overheid (nationaal en Europees) doorgaans als de hoogste macht in de maatschappij: de vrijheidsrechten van individuele burgers moeten daarom met én tegen de overheid worden beschermd. Onder de titel Constitutionalisme voorbij de overheid wordt de vraag behandeld of staten nog wel de enige ‘soevereinen’ zijn? De strikte verdeling van publieke en private macht tussen overheden en bedrijven waar constitutionalisten van uitgaan is niet meer. Toch blijven constitutionalisten zich bijna exclusief met de staat en supranationale overheden bezighouden. Is het daarentegen niet de hoogste tijd voor een constitutionalisme ‘voorbij’ de overheid?

Na het roemruchte succes van Urgenda tegen de Staat in 2019 volgde nog geen twee jaar later een vergelijkbare overwinning op Shell onder de vlag van Milieudefensie. Het doel van beide organisaties is om, in de woorden van hun advocaat Roger Cox, ‘de democratie onder curatele te stellen’ ten gunste van effectief klimaatbeleid. Dit werpt de vraag op hoe zich de civiele algemeenbelangactie tot de democratische rechtsstaat verhoudt. Wat betekent toepassing van dit instrument voor het staatsrecht? Is de algemeenbelangactie een waardevolle aanvulling op ons rechtsstelsel, of een trend die juist op gespannen voet staat met de basisbeginselen van ons constitutionele recht?

Hoe is de positie van de rechtspraak als staatsmacht te begrijpen in de huidige tijd? Wat is de staat van de rechter? Zijn er redenen om die positie te herzien in het licht van urgente problemen van deze tijd, zoals de gevolgen van de gaswinning, het vluchtelingenvraagstuk, het klimaatvraagstuk en het toeslagenschandaal? Moet de rechter actiever de overige staatsmachten corrigeren, of juist terughoudender zijn? Hoe zorgt de rechterlijke macht ervoor dat zijn positie niet onder druk komt te staan van de uitvoerende macht? Ligt het antwoord bij een meer responsieve houding, of juist bij meer terughoudendheid ten aanzien van de eisen van belangengroeperingen? Of allebei?

Uit een ‘Flitspeiling Grondwet’ (maart 2023) van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties blijkt dat een kwart van de Nederlandse burgers het grondrecht vrijheid van godsdienst en levensovertuiging belangrijk vindt. Dit grondrecht speelt ook in het openbaar onderwijs, dat levensbeschouwelijk ‘neutraal’ is. Daarom agendeert de conferentie de staat van het grondrecht op vrijheid van godsdienst en levensovertuiging in het openbaar onderwijs. Beperkingen op het recht om levensbeschouwelijke kenmerken te dragen zijn toegelaten. Maar waar ligt de grens? Hoe verhouden de waarden pluriformiteit en gelijkheid zich tot elkaar? Kan een gelijkekansenbeleid een oplossing bieden om indirecte discriminatie te voorkomen?

Politiek filosoof Hayek noemde democratie een proces van meningsvorming. Vandaag de dag zijn het een handjevol grote private bedrijven die de toegang tot dat proces (mede)controleren. Meta, X (voorheen Twitter) en Google (YouTube) hebben een sterke grip op het publieke debat, waarmee deze private bedrijven belangrijke politieke macht hebben verworven. Hoe is het gesteld met de staat en/van de vrijheid van expressie? Hoe transparant zijn ingrijpende beslissingen zoals het verwijderen van Trump van Twitter? Is er sprake van willekeur? Zijn er checks en balances? De vraag is: Hoe kan de vrijheid van expressie worden gewaarborgd bij private bedrijven met ‘state-like powers’? Hoe relevant zijn zij voor de constitutionele theorie? Wat kan de staat of wat kunnen supranationale organisaties doen?

Zoals uit deze onderwerpen blijkt, staat er heel wat op het spel: niet alleen de vragen welke taken de overheid in de huidige tijd heeft, en op welke grondslag, maar ook de vraag of de overheid in haar huidige vorm tegen die taken opgewassen is. De Staatsrechtconferentie 2023 belooft zodoende uiteenlopende fundamentele discussies op te leveren.

De komende weken worden de blogs van de sprekers op www.nederlandrechtsstaat gepubliceerd. Aanmelden voor de conferentie kan hier.