Europese rechtsstaat: de toekomst of een utopie

In de Verenigde Staten wordt er nog wel eens met verwarring naar Europa en haar Europese Unie (EU) gekeken. Dit komt voor een deel omdat veel Amerikanen nu eenmaal weinig over dit werelddeel weten, maar tevens omdat het zo onduidelijk is waar de EU nu eigenlijk voor staan. Is het een politieke unie met een rechtsstaat die een soort Verenigde Staten van Europa zal worden, een unie vergelijkbaar met de Verenigde Staten van Amerika? Of is het hoogstens een economische unie?

De EU heeft zeker wat gemeen met een politieke unie, zij is immers gebaseerd op de beginselen van een rechtsstaat. Haar vijf belangrijkste instanties zijn de Europese Commissie, de Raad van de Europese Unie, het Europees Parlement, de Europese Raad en het Europese Hof van Justitie. De wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht is over deze instellingen verspreid. De Trias Politica is dus in essentie aanwezig en daarmee bestaat tevens het grondwerk voor een politieke unie. Verder is het geen geheim dat ten minste een deel van de mensen die achter de EU staat haar tot een volwaardige politieke unie hoopt te zien komen.[1]

Dit is ver verwijderd van de originele opzet van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal waar de EU uit is voortgekomen. Dit was puur een beperkt economisch verbond. Dit is dus sterk uitgebreid tot het huidige systeem.

Toch is het nog geen volwaardige Europese politieke unie, zoals deze wel bestaat in de Verenigde Staten. De Europese grondwet werd in 2005 nog afgewezen, door referenda in Frankrijk en Nederland. Een aangepast verdrag in de vorm van het Verdrag van Lissabon kwam er dan wel doorheen, maar het was een duidelijk signaal van landen en hun inwoners dat niet iedereen pro-EU was. Sterker nog, de afkeer tegen de EU lijkt alleen maar groter geworden.

Dit komt in de eerste plaats door de economische crisis. Die heeft wantrouwen gecreëerd en tevens het debat over de mogelijke Brexit (British Exit) en Grexit (Greek Exit) aangezwengeld. Deze crisis bracht aan het licht hoe zwak, relatief gezien, de economie van de Zuid-Europese landen is. Dit zorgt voor veel spanningen.[2] De rijkere Noord-Europese landen willen niet voortdurend opdraaien voor de schulden van de Zuid-Europese landen en die verwachten op hun beurt bijna onvoorwaardelijke hulp omdat ze nu eenmaal met elkaar verbonden zijn via de EU en de Euro.

De crisis heeft ook tegengeluid geboden, namelijk de roep om de Euro en de economische samenwerking zo te versterken dat de Euro in zekere zin op dezelfde manier gecontroleerd wordt als de Dollar;  de EU komt zo ook weer een stap dichter bij een Verenigde Staten van Europa.
Toch lijkt dit er voorlopig niet van te komen, zoals nu vooral de impasse rondom de Grexit ons laat zien. Dit is niet verwonderlijk; Europa is simpelweg niet één land zoals de Verenigde Staten. Het bestaat uit talrijke, sterk verschillende culturen, talen en economieën. Verschillen die in de Verenigde Staten niet of in veel mindere mate aanwezig zijn. Met al deze problemen in gedachte is het dan ook de vraag of er ooit wel een Europese politieke unie komt.

Naar mijn inzien wel. Ja, het klopt zeker dat nationalisme en verschillen qua cultuur, economie en macht allen een grote sta-in-de-weg zijn voor zo’n hechte samenwerking. Toch mogen we ten eerste niet vergeten hoeveel stappen er desondanks al zijn gezet naar een politieke unie. Er is dus wel degelijk enige vraag naar één sterk Europees blok. Ten tweede blijft het een feit dat de Eurozone een machtige speler is, zowel in technologisch, economisch, militair als politiek opzicht.[3] Europese landen afzonderlijk daarentegen nemen een stuk zwakkere positie in tegenover met name China en de Verenigde Staten. Hoe hechter de samenwerking, hoe machtiger de EU en daarmee tevens de lidstaten kunnen worden. Recht staat aan het begin van veel samenwerkingen, of het nu een contract tussen twee partijen of een multilateraal verdrag is. Om uiteindelijk de samenwerking zo consistent en effectief mogelijk te krijgen, is een sterk juridisch fundament nodig, in dit geval een sterkere Europese rechtsstaat, die meer macht geeft aan de Europese instanties. Dit zou de problematiek rondom de Grexit en Brexit kunnen vermijden en de EU zou minder afhankelijk zijn van de wil van haar lidstaten. Dit is nu natuurlijk niet aan de orde, in ieder geval niet op een schaal aar de EU machtiger is dan afzonderlijke lidstaten, en ook totaal niet gewild door de lidstaten die hun soevereiniteit niet willen opgeven. Uiteindelijk zal deze Europese rechtsstaat echter nodig worden vanwege de alsmaar toenemende internationale concurrentie.

Dit is dan ook waarom ik voorzie dat de Europese samenwerking alleen maar hechter zal worden. Uiteindelijk is een Verenigde Staten van Europa voor alle lidstaten landen in hun voordeel. Dit zal zeker niet zonder slag of stoot gaan – wellicht zelfs met een afvaller hier en daar – maar het lijkt mij een onafwendbaar, maar tevens goed, iets.