Aantasting van de rechtsstaat: corruptie in Nederland

Transparency International (TI), een van de belangrijkste organisaties wat betreft het in kaart brengen van corruptie, definieert corruptie als “[h]et misbruik maken van een toevertrouwde macht voor persoonlijk gewin. Corruptie schaadt iedereen wiens leven, levensonderhoud of geluk afhankelijk is van de integriteit van mensen in een gezagspositie.”[1] Het draait dus om de ongerechtvaardigde beïnvloeding van gezaghebbers, wat de werking van de rechtsstaat kan aantasten.

Corruptie kan zich op meerdere niveaus voordoen: op lokaal, nationaal, en internationaal niveau. Geschat wordt dat de kost van corruptie meer dan 5% van het wereldwijde BNP is, wat neerkomt op een bedrag meer dan 2.6 biljoen USD. [2] De Wereld Bank rapporteert tevens dat jaarlijks meer dan 1 biljoen USD aan omkopingen wordt besteed.  Naast bijvoorbeeld nepotisme, vindt corruptie vooral plaats via de betalingen (in valuta en/of in natura) van bedrijven of personen aan overheidsfunctionarissen, om zo een illegaal voordeel te behalen. Een voorbeeld is de betaling aan een bestuurder om een vergunning te verlenen voor constructie die anders niet zou worden verleend. Of de zaak tegen oud-wethouder Jos van Rey, wie beschuldigd is van het aannemen van betalingen om bedrijven een voorkeursbehandeling te geven en vertrouwelijke informatie te lekken.[3] De betaling aan een ambtenaar is strafbaar in Nederland ingevolge art. 177 van het Wetboek van Strafrecht. De acceptatie van de betaling door de ambtenaar is tevens strafbaar gesteld, onder art. 363 Sr. Andere voorbeelden van strafbare handelingen zijn betalingen aan rechters, of omkopingen van niet-ambtenaren.

Gerechtelijke en wetsvormende processen kunnen dus beïnvloed worden naar aanleiding van corruptie. Ook bestuurders kunnen een oogje dichtdoen in ruil voor een betaling. Aldus beschadigt corruptie het fundament van de rechtsstaat, doordat de omkopers een preferente en illegale behandeling verkrijgen. Als gevolg van corruptie verloochenen ambtenaren en rechters immers de taak die ze het volk en het recht verschuldigd zijn. Ambtenaren en rechters verliezen hun onafhankelijkheid wanneer ze zich door een betaling laten beïnvloeden, omdat zij laten zich niet meer laten leiden door het algemeen belang en hun rechtsgevoel.

Een ongelijke behandeling is het gevolg: de betaler wordt de hand boven de hand gehouden en het wordt hen toegelaten te profiteren over de rug van anderen. Een voorbeeld is dat een overheidscontract niet wordt gegeven aan het beste plan, maar aan de partij die de overheidsfunctionaris het meeste geld aanbiedt. Dit is tevens een probleem op een macro-economisch niveau, aangezien corruptie de marktwerking aantast: het World Economic Forum schat dat corruptie de kost van zaken doen met 10% verhoogt.[4]  Dit voorbeeld kan ook verdere gevolgen hebben voor de maatschappij als geheel: als inferieure  partijen de contracten krijgen, dan krijgt de maatschappij dus niet de beste voorzieningen.  Een ander voorbeeld is een bedrijf dat het milieu wederrechtelijk ernstig vervuilt of de veiligheidseisen van een kerncentrale niet naleeft, maar de rechter ze onschuldig acht na een betaling aan zijn adres. Corruptie kan zich dus ook uiten in het aantasten van fundamentele rechten; namelijk dat de veiligheid en gezondheid  van de bevolking op het spel wordt gezet.  Een indirect gevolg van dit is dat de bevolking het vertrouwen verliest in de rechtsstaat en zich meer en meer afzet tegen de overheid. Voorbeelden hiervan zijn talrijk, bijvoorbeeld tijdens de revoluties van de Arabische Lente en de populariteit van Bernie Sanders in de Amerikaanse verkiezingen wie zich een sterk tegenstander toont van bedrijven en hun rol in bestuurlijke en wetgevende processen.

Met de strijd tegen corruptie in de publieke sector lijkt het in eerste oogopslag in Nederland goed te zitten. Volgens TI heeft het een 83/100 score voor “puurheid” ten opzichte van corruptie, wat ons land internationaal gezien de achtste plaats oplevert.[5] Desondanks gaf de  Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) in 2013 aan dat Nederland niet genoeg doet tegen anti-corruptie.  In een rapport geeft de OESO aan dat er vorderingen moeten worden gemaakt op het gebied van  proactief onderzoek naar buitenlandse omkoopzaken aangaande Nederlands individuelen/bedrijven; het bieden van voldoende mogelijkheden aan Nederlandse autoriteiten om buitenlandse omkoping te kunnen onderzoeken en terecht te stellen; en het verhogen van de financiële sancties voor overtredende rechtspersonen.[6] Aan deze laatste aanbeveling is inmiddels gehoor gegeven: rechtspersonen kunnen een boete krijgen die kan oplopen tot 10% van de wereldwijde omzet.[7]

Toch zijn er nog steeds organisaties die van mening zijn dat corruptiebestrijding beter kan in Nederland. Er is nog altijd geen veroordeling geweest voor buitenlandse omkoping. Tot 2006 waren omkopingen zelfs nog fiscaal aftrekbaar.[8] Voor een land met een grote economie zoals Nederland is dit toch wat verontrustend.

Een toonaangevende, en strengere, speler op het gebied van anti-corruptie zijn de Verenigde Staten. De VS met hun Foreign Corrupt Practices Act (FCPA) nemen al sinds 1977 de taak op zich om corruptie in zowel binnen- als buitenland te bestrijden. De FCPA heeft een extraterritoriaal effect: het heeft jurisdictie over elke Amerikaanse actor, maar ook over elk bedrijf dat maar incidenteel contact heeft met de VS. ,Een e-mail die via een Amerikaanse server wordt verstuurd, valt hier bijvoorbeeld al onder.[9] Dit staat in contrast tot de Nederlandse anti-corruptie wetgeving, waar een overtreder statutair gevestigd moet zijn in Nederland, of naar Nederlands recht moet zijn opgericht.

De Amerikaanse straffen zijn ook zwaarder en worden vaker daadwerkelijk opgelegd. De Verenigde Staten kan geldboetes uitdelen van twee miljoen USD per overtreding van een anti-omkoopbepaling en 25 miljoen USD bij de overtreding van een boekhoudbepaling.[10]In 2008 bijvoorbeeld, toen het Duitse Siemens een boete van 800 miljoen USD kreeg van de Amerikaanse autoriteiten via de FCPA.[11]

Wat kan Nederland dus nog beter doen in de strijd tegen corruptie en de bescherming van rechtsstaten? Ten eerste kan Nederland de strafmaat verhogen. De straffen in de VS zijn zwaarder, en het is dus waarschijnlijker dat deze een sterkere afschrikwekkende werking hebben, aangezien het bedrijven vooral draait om financieel gewin. Ten tweede moet er een betere informatievoorziening komen. Nederlandse bedrijven hebben weinig weet van anti-corruptie wetgeving en doen er dan ook weinig aan om corruptie op te sporen, te vermijden en tegen te gaan. Enkel een derde van Nederlandse bedrijven is daadwerkelijk op de hoogte van de buitenlandse anti-corruptiewetgeving. 41% heeft geen preventieve maatregelen in plaats om corruptie tegen te gaan en enkel 47% heeft een plan van aanpak in het geval corruptie plaatsvindt.[12] Om corruptie tegen te gaan moeten de potentiele overtreders kennis hebben van de regels en tevens verplicht worden gesteld een systeem in plaats te hebben om corruptie tegen te gaan. Ten slotte moeten eventuele klokkenluiders uitgenodigd worden om onregelmatigheden aan het licht te brengen. De Dodd-Frank Act en de False Claims Act in de VS regelen bijvoorbeeld de bescherming en beloning van klokkenluiders. Eenzelfde vorm van stimulatie zal corruptie sneller en meer aan het licht brengen en is dan ook aan te raden voor Nederland.

Het staat dus lang niet slecht met de strijd tegen corruptie in Nederland. Het kan echter nog vele malen beter. En dat moet ook, om zo de rechtsstaat en haar inwoners te beschermen tegen de onrechtvaardige gevolgen van corruptie.