Grondwettelijke voornemens #4: De (on)begrensde macht van President Trump

Veel mensen denken dat het Amerikaanse presidentschap is ingebed in een geavanceerd systeem van checks and balances, neergelegd in een van de moeilijkst te wijzigen grondwetten ter wereld. Een Amerikaanse President zou weinig kunnen doen zonder instemming van het Congres en bovendien zouden zijn beslissingen door het Supreme Court, de hoogste rechterlijke instantie in de VS, aan de Amerikaanse Grondwet getoetst kunnen worden, zo stellen zij.

Deze voorstelling van zaken bevat wellicht een kern van waarheid als het gaat om binnenlandse aangelegenheden. Inderdaad, om bijvoorbeeld een nieuw zorgstelsel in te voeren had President Obama de goedkeuring van het Congres hard nodig. Hij kon de invoering van een nieuw zorgstelsel niet op eigen houtje bewerkstelligen. De wet die Obama Care invoerde werd bovendien getoetst door het Supreme Court.

Maar als het gaat om de bevoegdheden van de President als Commander in Chief ligt het wezenlijk anders (zo laat ik zien in een artikel dat op 6 januari 2017 in het Nederland Juristenblad verscheen). Tot en met de Tweede Wereldoorlog had de Amerikaanse President de facto en de jure weliswaar toestemming nodig van het Congres om Amerikaanse troepen en agenten in te kunnen zetten. Maar gedurende de Koude Oorlog en de Oorlog tegen Terrorisme heeft een ontwikkeling plaatsgevonden waarbij de President een steeds onafhankelijkere en machtigere positie heeft gekregen op het gebied van het defensiebeleid. De rechter is aan deze ontwikkeling nauwelijks te pas te gekomen, omdat hij vragen met betrekking tot de verdeling en aanwending van de war powers consequent als ‘politieke vragen’ beschouwde of niet-ontvankelijk verklaarde. Het resultaat is dat de Amerikaanse President als Commander in Chief vandaag de dag nog nauwelijks is gebonden aan constitutionele checks and balances. Hij kan feitelijk zelfstandig beslissen over de inzet van conventionele wapens, inlichtingendiensten en atoombommen.

Vanuit rechtsstatelijk oogpunt is deze situatie natuurlijk hartstikke problematisch, omdat ongelimiteerde macht nu juist datgene is wat de rechtsstaat probeert tegen te gaan. Het is daarom relevant om te vragen of wij op termijn een herstel van de constitutionele structuren kunnen verwachten die de bevoegdheden van de Commander in Chief beperken (zeker met President Trump in het vooruitzicht). Helaas lijkt het antwoord nee, niet alleen omdat hier op dit moment nauwelijks steun voor is in de Amerikaanse politiek en samenleving, maar paradoxaal genoeg ook omdat het zo verschrikkelijk moeilijk is om de Amerikaanse Grondwet te wijzigen.

Grappig. De gedachte is dat een rigide Grondwet de rechtsstaat beveiligt tegen de waan van de dag. Maar de Amerikaanse casus laat zien dat zo’n rigide Grondwet ook (deels) irrelevant kan worden, en zelfs het herstel van checks and balances onmogelijk kan maken, als het te moeilijk is om de Grondwet aan nieuwe omstandigheden aan te passen.

Deze observatie is trouwens niet alleen relevant voor de VS. Ook Nederland heeft een oude en moeilijk te wijzigen Grondwet. En ook onze Grondwet heeft nauwelijks grip op een aantal belangrijke fenomenen die hebben plaatsgevonden na het maken van dit document, zoals de opkomst van politieke partijen en de ontwikkeling van de Europese rechtsorde. Doordat het zo moeilijk is om de Nederlandse Grondwet te herzien hebben wij deze uiterst belangrijke fenomenen eigenlijk nooit fatsoenlijk kunnen reguleren en limiteren.

Wat is nu mijn voornemen voor dit jaar? Om elke keer als iemand zegt dat het goed is voor een land om een rigide Grondwet te hebben mijn hand op te steken en kritisch te vragen: en hoe rigide dan precies? Want het lijkt erop dat grondwetmakers in het verleden nog al eens al te enthousiast de boel hebben willen dichttimmeren. En inderdaad, paradoxaal genoeg bereik je daarmee uiteindelijk het tegenovergestelde van wat je eigenlijk wilt, namelijk dat een Grondwet geen stabiliteit brengt en politieke actoren bindt aan recht en regelmaat, maar irrelevant wordt met betrekking tot nieuwe ontwikkelingen en voorkomt dat checks en balances bij de tijd kunnen worden gebracht.