Hoog spel rond kwaliteit HO

Bijna ongezien, zijdelings van de tafel van Dijsselbloem, woedt een strijd om het hoger onderwijs in Den Haag. VVD en PvdA pogen via de SGP het CDA voorgoed buitenspel te zetten. De prijs is hoog, maar blijkt voor kabinet en reformatorische zuil aantrekkelijk.

Voor velen is de behandeling van de wettelijke regels voor de borging en het toezicht op HBO en WO een technisch hoogstandje, een Haags beleidsgevecht voor de fijnproevers onder de HO-specialisten en staatsrechtgeleerden. Het betreft vooral de lessen uit affaires rond Inholland en Amarantis en de consequenties voor een strakker, maar minder overladen bestel van controle en verantwoording. En daarmee raakt het één van de cruciale machtsthema’s van de Nederlandse politiek sinds de 19e eeuw en de Pacificatie van 1917: de vrijheid van onderwijs en ‘Artikel 23 GW’.

Dat bleek direct na de indiening van het wetsvoorstel door Halbe Zijlstra onder Rutte-I. De Raad van State, het CDA, de SGP, alle usual suspects dus, waarschuwden de liberaal voor zijn voorstellen om te kunnen ingrijpen in ‘slecht functionerende’ CvB’s en RvT’s van HBO en WO. Hun autonomie is geen gunst van OCW, maar een vrijheidsrecht van burgers en hun civil society, zoals de universiteit en hogeschool. Die zijn geen agentschap van het Rijk, maar vrijwillige genootschappen en instituties van een pluriforme samenleving.

Zijlstra haalde bakzeil terwijl Rutte-I viel, zodat Wilders’ fitties toedekten hoe fundamenteel de liberale nederlaag was op dit punt. Bussemaker vervolgde het voorstel van Rutte-I met een aangepaste versie, die de goedkeuring van de Raad van State kreeg. Het CDA kon zich steeds verheugen op een publieke principiële triomf in paarse tijden.

De SGP als uitweg

Het loopt nu alleen ineens heel anders. De CDA-fractie in de Tweede Kamer speelde enkele details hoog op en is net zo argwanend als men tegen Zijlstra was geweest, in een kabinet waar de partij zelf deel van uit had gemaakt. Dit biedt Bussemaker ongekende mogelijkheden en die benut zij. De minister zet een onverwacht wapen in: de SGP.

De stevige refo-partij was naar Zijlstra’s voorstel uiterst kritisch en gereserveerd. Het behoeden van de vrijheid van onderwijs is voor de gereformeerde zuil in virulent seculiere tijden immers een zaak van leven en dood. De aanpak van Bussemaker heeft de SGP echter overtuigd, net als de Raad van State. Tussen OCW en de mannenbroeders loopt daarom nu een nogal hartelijke afstemming, zodat de SGP in de actuele Kamerbehandeling zelfs de eer gaat krijgen het wetsvoorstel zelf iets aan te scherpen. En dat is uitermate slim van het kabinet.

Politiek ontstaat namelijk hiermee een opmerkelijke, nieuwe situatie. Het CDA dreigt in de Tweede Kamer het wetsvoorstel af te wijzen, dat steun gaat krijgen van VVD, PvdA, SGP, CU, D66 en nog enkele anderen waarschijnlijk. Maar nog interessanter: het CDA in de Senaat zal dat wetsvoorstel moeten en willen steunen. De Eerste Kamer ziet zich immers – klassiek – als de hoeder van de constitutionele rechten en van Artikel 23 GW in het bijzonder. Dat geldt voor de christendemocraten vanuit hun historie a fortiori.

De achterbank van Mark Rutte

Het CDA in de Eerste Kamer zal nimmer tegen een wetsvoorstel stemmen waarin een ‘paarse’ minister de positie van Artikel 23 GW versterkt, zulks nota bene met de steun van de SGP en de Raad van State ‘van Donner en Deetman’. Al helemaal niet als het gaat om de borging en het toezicht in het hoger onderwijs, waarin de positie en de rol van de NVAO verder versterkt wordt. Voorzitter van de NVAO, Anne Flierman, is lid van de Senaat voor het CDA.

Stemt het CDA in Tweede en Eerste Kamer verdeeld over deze HO-borging wet, is die partij haar gezag als ‘hoedster van Artikel 23’ in één keer kwijt, een gezag dat in de zomer van 2012 tegenover Halbe Zijlstra nog eens bevestigd was. Die principiële rol neemt de SGP dan over, daartoe aangemoedigd door het kabinet en de paarse fracties.

Het CDA wordt vanuit zijn historie gezien dan min of meer overbodig als politieke stroming. De prijs die de refo-zuil daarvoor bereid is te betalen, is ook duidelijk. Die is hoog, gelet op de enorme betekenis van Artikel 23 GW voor de christelijke onderwijssectoren. De plotselinge steun van de SGP voor het leenstelsel van Bussemaker wordt nu even verklaarbaar als logisch. Kees van der Staaij is de Machiavelli van Den Haag die het CDA weet te piepelen waar hij moet en VVD en PvdA weet om te kopen waar hij kan. Hij zit opnieuw op die achterbank van de dienstwagen van Mark Rutte.

Dit artikel verscheen 07-10-2013 ook op Scienceguide.