Is er een weg uit de spagaat Big Tech en meningsuiting?

Het internet heeft uiten van een mening makkelijk gemaakt. Al in de jaren negentig kon iedereen op de digitale zeepkist gaan staan en zonder mediabedrijf de hele wereld bereiken. Ook leefde het idee dat door die gemakkelijke meningsuiting een repressief regime niet langer mogelijk was. Het liep anders.

Door de opkomst van sociale media (Facebook 2004, Youtube 2005, Twitter 2006) en de introductie van de smartphone (iPhone 2007) is iedereen continu online en in staat om meningen te delen. De internettechnologie wordt ook gebruikt door (repressieve) regimes om hun bevolking te controleren en zelfs om andere staten te beïnvloeden. Big Tech faciliteert niet alleen gebruikers om content bij anderen te krijgen, maar door profielen en algoritmes worden advertenties op de gebruiker gericht en content geselecteerd.

Big Tech lijkt op de overheid. Ze controleren en beïnvloeden, hebben veel geld en macht. Big Tech is ook anders dan de overheid. Ze willen geld verdienen en grondrechten zijn niet (direct) op hen van toepassing. Anders dan de staat hoeven zij niet de vrijheid van meningsuiting of informatiegaring te garanderen. De combinatie van veel macht en invloed en beperkte tot geen verantwoordelijkheid heeft mede geleid tot Trump als president, de Brexit, onthoofdingsvideos op Youtube en Covid-19 complotten.

Er wordt gezegd dat informatiefuiken en -bubbels niet bestaan, maar dat meningen tot stand komen in een marktplaats van ideeën is zeker een echo uit het verleden. Anders dan bij traditionele media is het lastig om online een gevarieerd informatieaanbod, pluriformiteit te garanderen. Wat zouden sociale media moeten doen met content op hun platform?

Hoe voorkom je dat mensen beschadigd worden door onrechtmatige uitingen of foutieve informatie voor echt aanzien? Hoe voorkom je dat door ondoorzichtigheid en overmand door irritatie mensen dingen doen die ze eigenlijk niet willen. Nog meer informeren, terwijl er al teveel informatie is? Kan het recht reguleren, en hoe?

De wetgever, vooral de EU, probeert de negatieve gevolgen van sociale media aan banden te leggen. Zo zijn er initiatieven omtrent terroristische uitingen, fake news en de Digital Service Act (DSA). In de DSA wordt het in goede banen leiden van informatie niet meer direct gestraft met het verlies van bescherming tegen aansprakelijkheid. Ook goed is dat de DSA social media verplicht om bij het weghalen van content of verwijderen van een account een reden te geven waarom ze dat doen en dat inzicht gegeven moet worden in hoe hun algoritmes informatie ordenen.

Is de DSA genoeg? Het is een stap in de goede richting, maar er is meer nodig om de negatieve kanten van het verdienmodel van social media weg te nemen. Zo zijn social media niet verplicht content te monitoren. Alles mag in beginsel. Dat is begrijpelijk, want de overheid kan (en mag) zich beter niet op de inhoud van informatie richten. Een probleem is echter dat social media Amerikaans zijn, en in Amerika de vrijheid van meningsuiting veel verder strekt dan wij in Europa wenselijk vinden.

Bij strafrechtelijke uitingen is de scheidslijn tussen toelaatbaar en niet relatief helder, maar bij maatschappelijk onwenselijke of ontwrichtende uitingen is het lastiger. Waar ligt de grens en wie trekt die?

Tegen studenten zeg ik altijd dat wij niet geïnteresseerd zijn in meningen. Een mening is vrijblijvend, het gaat om de onderbouwing daarvan. Dit laatste ontbreekt vaak op social media. En de niet geredigeerde, en niet onderbouwde informatie wordt driftig gedeeld. Ook om bewust te ontwrichten, zelfs door overheden.

Ik zie niet direct een oplossing. Idealiter zouden social media dialectiek moeten stimuleren, inbouwen in de technologie, zodat voor- en tegens uiteindelijk tot weloverwogen standpunten leiden en zo de marktplaats van ideeën weer nieuw leven ingeblazen wordt.