Recht, een ketenroman?

Wat is de betekenis van recht in Cambodja? Het is een aannemelijke stelling dat recht in de eerste plaats het doel heeft om neutrale geschiloplossing mogelijk te maken. De herinnering van hoe we eerder oordeelden, het verleden van besluiten, is de basis van de neutraliteit. Dworkin noemde het een ketenroman. Iedere jurist schrijft mee aan het verhaal van recht door de regels te herhalen, een zaak in herinnering te brengen, een basis te zoeken voor een argument of een nieuw besluit te maken. Maar deze neutraliteit bestaat niet in het recht In Cambodja. Hier ontbreekt de schakel tussen recht en verleden. De Cambodjaanse wet is grotendeels een vertaling van het Franse wetboeken. De Khmer hebben geen letter mee geschreven aan deze roman. Het ontbreken van de schakels tussen besluiten uit het verleden, heden en toekomst, maakt recht hier tot een fictie. Het is zo corrupt dat het bijna niet bestaat. Om te begrijpen welk recht wel werkt in Cambodja bieden de geschilbeslechting op lokaal niveau en wellicht ook het Khmer Rouge tribunaal aanknopingspunten.

Op lokaal niveau lost men kleine conflicten op door middel van Somroh Somruel. Dit is een proces van verzoening waarin men tracht het geschil op te lossen en de trots van beide partijen te beschermen. Men streeft naar een redelijke oplossing op basis van ieders plaats in de gemeenschap. Leeftijd, sekse en sociale reputatie hebben invloed op de uitkomst. De bereidheid en capaciteit om te betalen ongetwijfeld ook. Maar in Somroh Somruel speelt daarnaast mededogen een rol en tal van andere Boeddhistische waarden. Opvallend is de nadruk op het vinden van een middenweg en de concentratie op harmonie en vredelievendheid in de individuele horizontale relaties tussen mensen. In Somroh Somruel gaat het niet zoals in het recht om het rijmen van toekomst en verleden tussen gelijken, het sturen en buigen van de verticale keten van gezamenlijk handelen door de tijd. Het singuliere en het hier en nu hebben de aandacht. De wijdere context lijkt minder belangrijk. Ook schuld en boete zijn niet aan de orde. Er zijn geen winnaars en verliezers, benadrukken de mediators. Men probeert te voorkomen dat iemand zijn gezicht verliest. Het is een zoeken naar balans tussen in wezen ongelijke individuen. Ongelijkheid in uitkomsten vindt men dan ook niet a priori onaanvaardbaar. Sterken winnen meer dan zwakken. Het is enkel noodzakelijk dat de partijen een stapje richting het midden doen en dan die uitkomst accepteren. Acceptatie lost conflicten op. Het maakt het mogelijk om te vergeten.

In een dorpje langs de Mekong in de provincie Kratie speelde bijvoorbeeld onlangs het volgende probleem. Een jonge vrouw, de klaagster, drijft daar een illegale loterij. Ze is door de beklaagde, een oudere vrouw, in dronken staat vervloekt omdat diens broer in de loterij had gewonnen maar zijn prijs niet had gekregen. De loterijhoudster eiste vervolgens een schadevergoeding voor de vervloeking. De gespreksleidster benadrukte het belang van de waarde van vreedzaamheid, ‘We need to live well together, because  we depend on eachother, zei ze met overtuiging. Nadat iedereen had gesproken, werd de zaak opgelost met excuses van de beklaagde voor de vervloeking en een belofte minder te drinken. De claim tot schadevergoeding werd afgewezen omdat de klaagster ook ‘slechte woorden’ had gezegd. Er werd gewezen op de senioriteit van de andere vrouw, een verzwarende omstandigheid. De klaagster knikte en schikte zich in de oplossing. Ze zei dat ze tevreden was met de excuses en ze beloofde de zaak verder te vergeten. De beloften van beide partijen werden in een schriftelijke conclusie opgenomen die door de vrouwen en de raadsleden met de duim in inkt werden bekrachtigd. Er was geen vraag over de illegale loterij en er werd geen zin gewijd aan het uitblijven van de prijs van de broer. Alleen de vervloeking had immers de harmonie tussen de vrouwen verstoord.

Het Khmer Rouge Tribunaal biedt ook inzicht wellicht vooral door de wijze waarop het faalt. Tot de dag van zijn arrestatie leefde kameraad Duch, de oud-directeur van de beruchte martelgevangenis Tuol Sleng, als een gerespecteerd leraar in een klein dorp op het uitgestrekte platteland. De dorpelingen noemden hem streng maar rechtvaardig. Ze wisten niets of weinig van zijn verleden, maar ook mensen die er wel van wisten, leken hem het verleden niet na te dragen.  Anders dan ‘Rule of Law’ experts wellicht graag wilden zien, bieden de verslagen weinig bewijs van verlangen om met het verleden af te rekenen. Het verlangen om te vergeten lijkt groter. Het tribunaal verloopt stroef. Na het besteden van 173 miljoen dollar voor één voltooide berechting, loopt het tribunaal langzaam spaak op een fundamenteel gebrek aan wil om de onderste steen boven te halen. Een groot deel van het geld is ondertussen in de zakken van de rechters verdwenen. In de analyse van de achtergrond van het zwakke functioneren van het tribunaal, wordt meestal eerst gewezen op politieke onwil. Immers, de huidige regering is nauw verknoopt met het oude Khmer Rouge kader. Sommigen stellen dat de keuze voor een juridisch proces onjuist is geweest en menen dat een waarheid en verzoeningsproces een betere manier had geboden om met het verleden af te rekenen, omdat er geen behoefte is aan de berechting van een aantal zondebokken, maar veeleer aan een sociaal openbaring en verwerkingproces. De vraag is echter ook bij deze benadering, of die is gebaseerd op analyse en begrip van de Khmer cultuur of dat die voortkomt uit normatieve assumpties over hoe mensen recht en onrecht horen te beleven en te verwerken. Als we de logica van Somroh Somruel zouden volgen zijn excuses en een directe financiële compensatie van de dader aan de slachtoffers om de verstoorde harmonie te herstellen meer passende oplossingen. Dit is vaak de oplossing voor geweldsmisdrijven, bijvoorbeeld voor verkrachting. Slachtoffers vragen en krijgen vaak geld als compensatie voor het aangedane leed. Het is zelfs voorstelbaar dat de plicht om te compenseren en het zo creëren van financiële schuld, effectiever was geweest in het ontnemen van macht aan het oude kader. Geld is namelijk macht. Zeker ook in Cambodja.

Natuurlijk staat een dergelijke manier van handelen haaks op de Westerse beleving van recht. Het wordt dan ook met man en macht bestreden door de strijders voor de ‘rule of law’. Men vindt het onaanvaardbaar dat een misdaad op deze manier privaat kan worden afgehandeld. In ons begrip van recht is er immers meer aan de hand dan een verstoring van de harmonie in een singuliere relatie. Recht en onrecht reiken voorbij de grenzen van het private domein. Het gaat om de publieke waarden, het rijmen van verleden, heden en toekomst, om onze ketenroman van wat rechtens juist is. Maar misschien zit hier de angel van het verschil. Ontegenzeggelijk echter hebben onze ideeën een normatieve basis. Er bestaat geen objectieve kennis over de verhouding tussen de algemene norm en singuliere harmonie. Waarom is publieke orde van meer belang dan de private balans? Op basis van welke ongeschreven wetten? Misschien speelt religie hierin een rol. Het verschil tussen het boeddhistisch idee van eeuwig worden en terugkeren, versus de christelijke nadruk op verantwoordelijkheid van het individu ten aanzien van het hogere. Of misschien is er een verschil in de beleving van tijd in relatie tot het menselijk zijn en handelen. Somroh Somruel lijkt zich af te spelen in een tijdruimte waarin verleden en toekomst niet als een causaal proces maar als contingent en onontkoombaar worden beleefd. Er lijkt geen in de tijd geijkte externe moraal te zijn, de verhouding onderling, tussen de mensen nu in de gemeenschap, is de toetssteen.

Hoe dan ook; we kunnen Cambodja beklagen, wetten afdwingen tegen corruptie, de SUV rijdende elite aan de schandpaal nagelen, maar waarschijnlijk komt veel frustratie voort uit onbegrip. Voor het patroon tussen de polen van recht en onrecht, de publieke en het private sfeer, neutraliteit en harmonie en herinnering en vergetelheid, bestaan meerdere sjablonen.