Staatsrechtconferentie #3: De algemeenbelangactie en gelijke(re) toegang tot de rechter

Staatsrechtconferentie 2023 workshop II De civiele algemeen belangactie en de democratische rechtsstaat: gedroomd huwelijk of ongewenste miskleun?

Door een groeiend aantal high profile rechtszaken waarin belangenorganisaties de rechtsgang proberen te gebruiken als forum voor politieke en sociale verandering, staat de figuur van de algemeenbelangactie weer volop in de schijnwerpers. Het afgelopen decennium wisten belangenorganisaties – vaak met succes – op tal van thema’s te procederen tegen de  staat: van het (gebrek aan) klimaatbeleid tot de kwaliteit van de asiel(nood)opvang of de inzet van discriminerende risicoprofielen in de fraudeopsporing. Of en in hoeverre algemene belangenbehartigers toegang zouden moeten hebben tot de rechter betreft een controversiële vraag, waar al het nodige over is geschreven. In deze blog zal ik algemeenbelangacties waarderen tegen de achtergrond van gelijke toegang tot de rechter als belangrijke democratisch-rechtsstatelijke waarde.

Toegang tot de rechter vormt een essentieel onderdeel van de democratische rechtsstaat. Traditioneel gaat het om de vraag of een individu de mogelijkheid heeft (gehad) om een zaak aan de rechter voor te leggen. Tegenwoordig wordt ook gewezen op het belang van gelijke kansen om gerechtigheid te krijgen bij de rechter, óók voor maatschappelijk kwetsbare groepen, en óók ten opzichte van maatschappelijk sterke(re) wederpartijen. Het bestaan van algemeenbelangacties kan een potentieel belangrijke rol vervullen in het streven naar het wegnemen van factoren en structurele barrières die gelijke en effectieve toegang tot de rechter in de weg kunnen zitten. Dat vraagt om een breder perspectief op gelijke toegang tot de rechter, waarbij individuen ook moeten worden beschouwd als onderdeel van groepen en belangenorganisaties als (soms noodzakelijke) behartigers van groepsbelangen. Vanuit dat perspectief kunnen belangenorganisaties collectieve actieproblemen overkomen en procedures voeren waar dat efficiënt, effectief en soms zelfs de enige mogelijkheid is.

Zowel in het burgerlijk recht (artikel 3:305a BW) als in het bestuursrecht (artikel 1:2, derde lid, Awb) hebben belangenorganisaties in beginsel ruime toegang tot de rechter. Via deze bepalingen kunnen belangenorganisaties de toegang tot de rechter helpen realiseren, verbreden en effectueren. Financiële, mentale en sociale drempels die op individueel niveau barrières kunnen vormen voor het initiëren van rechtszaken, kunnen door belangenorganisaties worden overkomen, waardoor (collectieve) procedures mogelijk worden gemaakt die anders niet (individueel) zouden zijn gevoerd. Met name voor kwetsbare groepen binnen de samenleving zullen de potentiële opbrengsten van procederen niet altijd (of vaak niet) opwegen tegen de kosten ervan, waaronder ook de (ervaren) risico’s, tijdsinvestering en mentale belasting moeten worden begrepen. Dat geldt des te meer als individuen zich in een afhankelijke of kwetsbare positie bevinden ten opzichte van de wederpartij, wanneer deze als te sterk wordt ervaren of er zelfs sprake is van wantrouwen jegens overheidsinstellingen en de rechterlijke macht. Dat moet echter niet automatisch worden begrepen alsof zij geen waarde hechten aan de verwezenlijking van hun materiële rechten of handhaving van die rechten. Belangenorganisaties kunnen zo procedures realiseren die anders niet zouden zijn gevoerd, waarmee zij bijdragen aan (effectieve) bescherming van deze belangen in rechte.

Daarnaast kunnen algemeenbelangacties de toegang tot de rechter verbreden, door in rechte belangen te behartigen die op individuele basis niet of slechts geforceerd kunnen worden behartigd. Daarbij kan worden gedacht aan milieubelangen, maar bijvoorbeeld ook aan de belangen van toekomstige generaties. Naast belangen ten aanzien waarvan in het geheel geen individuele belanghebbenden zijn aan te wijzen, kunnen algemeenbelangacties ook de toegang tot de rechter verbreden in het geval van structureel, geïnstitutionaliseerd en/of gestandaardiseerd onrecht. Belangenorganisaties kunnen het individu-overstijgende perspectief bieden dat nodig is om incidenten van structurele kwesties te kunnen onderscheiden en zo bij te dragen aan rechtsbescherming op groepsniveau. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om anti-discriminatiezaken, waarbij het voor individuen moeilijker is dan voor belangenorganisaties om geïnstitutionaliseerde discriminatie aan te tonen.

Tot slot kunnen algemeenbelangacties helpen om de toegang tot de rechter te effectueren. Zij kunnen via meer equality of arms en een gelijker speelveld bijdragen aan het realiseren van effectieve(re) rechtsbescherming. Belangenorganisaties kunnen beschikken over meer (juridische en feitelijke) kennis, middelen en ervaring dan individuele procespartijen, waardoor zij tot op zekere hoogte kunnen compenseren voor de ongelijke positie en kennisasymmetrie tussen overheid en burger. Ook in algemene zin kunnen zij bijdragen aan een gelijker speelveld, door – meer dan een individu – de rechtsgang en het procesrecht in te zetten voor verandering op de lange termijn (via meerdere procedures) en bottom-up aan te sturen op rechtsontwikkeling.

In conclusie: algemeenbelangacties leveren via de eenzijdige behartiging van specifieke en veelal stemloze, kwetsbare en/of diffuse belangen geen bedreiging op voor de democratische rechtsstaat, maar leveren juist een niet te onderschatten bijdrage aan gelijke(re) toegang tot de rechter als belangrijke democratisch-rechtsstatelijke waarde.