Toekomstperspectief

Het begin van een nieuw jaar confronteert ons met de beperkingen van de tijd. Hebben we in het voorbije jaar voldoende tijd gehad om onze doelstellingen te realiseren, zullen we de tijd in het nieuwe jaar goed weten te gebruiken? Ik wil daarom een paar woorden wijden aan de betekenis van de tijd voor staat en recht. Juridische redeneringen suggereren een stolling van de tijd: wie is
verantwoordelijk  voor wat er op een bepaald moment gebeurde, welke vergoeding, straf of maatregel herstelt het evenwicht?

In werkelijkheid gaat het bij juridische beslissingen altijd om de toekomst: welke mogelijkheden hebben partijen voor voortzetting van hun contractuele relatie? Als die moet worden beëindigd, hoe gaan ze uit elkaar? Welke sanctie moet een crimineel ondergaan om een maatschappelijke herkansing te krijgen? In de politiek lijkt de aandacht voor plannen en voor visies op de toekomst soms te worden weggedrukt door het continu ‘ter verantwoording roepen’ voor misstanden en missers, maar uit het feit dat men daarover liefst een spoeddebat vraagt, blijkt in elk geval de pretentie dat men uit fouten zo snel mogelijk lering wil trekken voor de toekomst.

Vorig jaar verscheen van de hand van Hartmut Rosa het boek Social acceleration:
A new theory of modernity. Rosa beschrijft verschillende dimensies van een
hoger tempo in de moderne samenleving: de technologische versnelling in
transport, communicatie en productie; de versnelling van maatschappelijke
veranderingen in cultuur, maatschappelijke instituties en persoonlijke relaties;
en het verhoogde tempo van leven. Politieke spanningsvelden hebben vaak te
maken met deze dimensies van versnelling. Nog niet zo lang geleden was het
na verloop van tijd codificeren van reeds ingetreden veranderingen het
ideaalbeeld van wetgeving, maar in de laatste decennia van de vorige eeuw
verschoof het zwaartepunt naar wetten die veranderingen in gang zetten.

Niet iedereen wordt van die snelle veranderingen gelukkiger. Wie de middelen
of de vaardigheden mist om aan deze dynamiek deel te nemen, verlangt naar
behoud. In de stormen van dit voor hen onoverzienbare veranderingsproces
klampen sommigen zich vast aan een cultureel of religieus gefixeerde identiteit,
die verdedigd moet worden tegen onaangepaste of ongelovige belagers.

Politieke en religieuze persoonlijkheden die nieuwe horizonten verkennen en in staat zijn aan veranderingsprocessen leiding te geven, zijn schaars. Paus Joannes XXIII kon dat, Nelson Mandela deed dat en in onze tijd doet president Obama indrukwekkende pogingen, terwijl paus Franciscus voor een niet minder grote uitdaging staat.

Staat en recht ondergaan deze spanningen evenzeer. Wanneer de politiek probeert met rigoureuze maatregelen een onverwachte situatie – de financiële crisis bijvoorbeeld – de baas te worden, lijken rechters die overgangsrecht afdwingen soms een stoorzender. Voor verdedigers van juridische waarborgen is omgekeerd een eigenmachtig type politiek, dat van toetsing aan verdragen af wil, juist een indringer. Dit zijn echter twee kanten van hetzelfde probleem. Het kost moeite om in de politieke besluitvorming over wetten zoveel dynamiek te houden dat veranderingsprocessen in goede banen worden geleid. Maar als daarbij geen rekening wordt gehouden met de menselijke behoefte aan enige stabiliteit van leven en werken, zullen mensen zich ontrecht voelen.

Wie kijkt naar de jurisprudentie, ziet dat steeds vaker toekomstperspectieven van
mensen de inzet zijn van procedures bij het Europese Hof voor de Rechten van
de Mens: vreemdelingen, kinderen, slachtoffers van geweld zoeken daar een opening. De taak van politiek en recht is het mensen genoeg vastigheid te garanderen om een veranderlijke toekomst aan te kunnen.

Dit artikel verscheen op 28 januari 2014 in SC, Wetten en regels verklaard.