Vrouw en rechtsstaat #1: Olympe de Gouges en de Verklaring van de Rechten van de Vrouw en de Burgeres uit 1791

Als er iemand is die alle aandacht verdient als het gaat om vrouwen in de rechtsstaat, dan is dat wel de 18^de-eeuwse feministe avant-la-lettre Olympe de Gouges, een echte Verlichtingsdenker die er verrassend ‘moderne’ denkbeelden op nahield. Haar oproep tot een ‘Verklaring van de Rechten van de Vrouw en de Burgeres’ bewijst dat het beroemde pendant uit 1789 natuurlijk alleen voor mannen bedoeld was. De Gouges’ denkbeelden over de rechten van de vrouw, haar teksten tegen de slavernij en voor sociale gelijkheid zouden tijdens de Terreur uiteindelijk leiden tot haar dood onder de guillotine.

Vrouw, ontwaak!

De Gouges is de auteur van de ‘Verklaring van de rechten van de vrouw en de burgeres’. In 1791 herschreef zij de Verklaring van de man en de burger van 1789, vanuit het perspectief van de vrouw. In diezelfde tijd publiceerde overigens Mary Wollstonecraft in Engeland ‘A Vindication of the Rights of Women’ (1792). Geïnspireerd door het Verlichtingsdenken pleitten beide denkers voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen – beiden zijn immers begiftigd met de rede.  Overal waar l’homme in de oorspronkelijke verklaring staat, is in de nieuwe verklaring ‘vrouw’ te lezen. Zo luidt artikel 1 van de Verklaring: La femme naît libre et demeure égale à l’homme en droits. Les distinctions sociale ne peuvent être fondées que sur l’utilité commune. In de Postambule tot de Déclaration roept zij vrouwen ‘dans tout l’univers’ op om voor hun rechten op te komen:

‘Vrouw, word wakker; De alarmbel van de rede is door het hele universum te horen; Erken uw rechten. Het machtige rijk van de natuur is niet langer omgeven door vooroordelen, fanatisme, bijgeloof en leugens. De fakkel van de waarheid heeft alle wolken van dwaasheid en usurpatie verdreven.’

Dit krachtige appèl is afkomstig van de dochter van een slager, die in 1748 in Montauban (Frankrijk) werd geboren. Althans, dat is het officiële verhaal. Op jonge leeftijd verneemt ze dat ze het natuurlijke kind is van de markies Lefranc de Pompignan, een geleerd man die in zijn tijd naam had gemaakt als schrijver. Ondanks haar armoedige jeugd sterkt haar afstamming haar in de gedachte dat het leven een bijzondere rol voor haar heeft weggelegd. Ze trouwt op 16-jarige leeftijd met een ‘officier (…) d’un certain âge’ maar wordt al jong weduwe. Dat laatste beschouwt ze als een bevrijding, al moet zij alleen een kind opvoeden en bevindt zij zich in een zeer moeilijke sociale positie. Het huwelijk zal zij later een ‘graf voor vertrouwen en liefde’ noemen (Le marriage est le tombeau de la confiance et de l’amour).

Franse Revolutie

De Gouges is een overtuigd voorstander van de Franse Revolutie en zij mengt zich in de strijd met pamfletten, toneelstukken en andere teksten. Haar belangrijkste geschrift is ongetwijfeld de ‘vrouwelijke versie’ van de ‘Déclaration’, die zij zal aanbieden aan koningin Marie Antoinette. In haar verzoek schrijft zij optimistisch: ‘Ondersteun deze mooie zaak, Mevrouw, en u zal snel de helft van het koninkrijk voor u innemen, en minstens een derde van de andere helft.’

De aanhef van de preambule luidt: ‘Moeders, dochters, zusters, (…), eisen deel te mogen uitmaken van de nationale vergadering.’ Misschien nog opmerkelijker is artikel 6 van de Verklaring waarin wordt gesteld: ‘(…) alle burgeressen en burgers, als gelijken voor de wet, moeten gelijke toegang hebben tot alle titels, publieke functies en posities, naar hun capaciteiten en zonder ander onderscheid dan naar hun deugden en talenten.’ Geen claim tot positieve discriminatie dus, maar ware ‘égalité’.

Kroon van waardigheid

Het beroep op Marie Antoinette heeft Olympe weinig geholpen. Dit kan nauwelijks verbazen. Volgens de geschiedenis stond de koningin zo ver van het gewone volk dat (toen zij vernam dat het ‘gepeupel’ geen brood meer had om te eten) zij uitriep; ‘maar laat ze dan cake eten!’ Olympe de Gouges kwam op een droevige manier aan haar einde. Dat is algemeen bekend. Maar dat zij – in het aangezicht van de guillotine – eerst het revolutionaire tribunaal toesprak, dat haar zou veroordelen, is ongelooflijk. Zij lijkt zich bewust van haar belangrijke rol in de geschiedenis als zij stelt (vrij vertaald):

‘(…) in de wetenschap de zaak van het volk te hebben gediend, wacht ik met bescheidenheid en trots op de kroon van waardigheid die alleen het nageslacht kan geven aan de ware dienaars van het vaderland.’

Wat kunnen wij in de huidige tijd nog beginnen met de erfenis van Olympe de Gouges? Tweehonderdtien jaar na de oproep tot een Vrouwenrechtenverklaring, in 2001, werd in Frankrijk de ‘Loi sur la parité’ ingevoerd: voor alle vertegenwoordigende organen in Frankrijk moet sindsdien de helft uit vrouwen bestaan en politieke partijen moeten kieslijsten opstellen met beurtelings daarop een man en een vrouw. Maar in 2024 heeft Olympe de Gouges nog altijd geen plaats verworven in het Panthéon van Parijs, al staan er inmiddels wel enkele straten, gebouwen en lycea op haar naam.

Veel bedenkelijker is dat de discussie in Europa in de jaren twintig van de 21ste eeuw nog steeds gaat over het eerste artikel van De Gouges’ achttiende-eeuwse Verklaring: ‘De vrouw wordt vrij geboren en blijft in rechten gelijk aan de man. Sociale verschillen kunnen alleen gebaseerd zijn op gemeenschappelijk nut.’ Ronduit treurigstemmend is dat de positie van vrouwen in het Iran en Afghanistan van 2024 en wereldwijd, haar oproep nog onverminderd actueel maakt.